زنبورداران ممکن است در بیشتر مواقع متوجه شوند که برخی کلونی های آنها به طور محسوسی عسل بیشتری از سایر کلونی ها تولید می کنند. این موضوع با توجه به قرارگرفتن همه کلنی های یک زنبورستان در شرایط اقلیمی و محیطی یکسان، این سؤال را ایجاد می کند که تفاوت در کجاست؟ در کنار سایر عوامل، بخش بزرگی از این تفاوت به کیفیت ملکه برمی گردد که عامل تعیین کننده اساسی در ژنتیک غالب هر کلونی است؛

ابتدا بهتر است جهت مشخص شدن بیشتر اهمیت و شرایط خاص لازم برای پرورش ملکه زنبورعسل، توضیحات مختصری در مورد فرایند طبیعی به وجود آمدن ملکه ها در کلونی ها، عمر و سلامت طبیعی ملکه ها و سایر گروه های اصلی درون کلونی (به ویژه زنبورهای کارگر) داده شود. زنبورهای عسل جزو گونه های حشرات (زیرمجموعه بندپایان) دارای ساختار اجتماعی منظم و سازمان یافته مانند مورچه ها و موریانه ها هستند که در آن ملکه نقش محوری را بازی می کند و زنبورهای کارگر بخش بدنه اجتماع را برای اداره کلنی و دفاع از آن بر عهده دارند. زنبورهای نر نیز تنها دارای نقش بارورکننده ملکه هستند که جفت گیری آنها با ملکه منجر به تولید تخم های بارور می شود. این تخم ها که توسط زنبورهای کارگر در خانه های نگهداری لارو (در روی قاب های کندو) نگهداری و تغذیه می شوند، تنها به دلیل تفاوت در تغذیه به ملکه یا زنبور کارگر تبدیل می شوند. البته شکل خانه های پرورش لارو و شفیره ملکه نیز با سایر خانه های لاروها متفاوت است که در کناره یا روی قاب ها به شکل برجسته و گنبدی شکل قابل مشاهده هستند. بخش عمده این تفاوت به تغذیه لارو ملکه در خانه اختصاصی آن (شاهخوان یا شاهخون) با ترکیبی به نام ژل رویال برمی گردد. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد ژل رویال به مقاله " ژل رویال، تاریخچه و روش تولید، خواص و کاربردهای آن " مراجعه شود.

حتی در منابع آمده است که تفاوت بسیار محسوس طول عمر ملکه با زنبورهای کارگر به تغذیه دائمی ملکه با ژل رویال برمی گردد. متوسط عمر ملکه زنبورعسل بین 1 تا 2 سال برآورد شده است که حتی طول عمر تا 8 سال نیز بنا بر ادعای برخی منابع مشاهده شده است. زنبورهای کارگر که در 21 روز بالغ شده و از خانة مرحله لاروی یا شفیرگی خارج می شوند، طول عمر متغیری بسته به فصل دارند که از 15 تا 38 روز در تابستان تا بین 30 تا 60 روز در بهار و پاییز و نهایتاً 150 تا 200 روز در زمستان متغیر است. زنبورهای نر نیز که دوره اتمام شفیرگی و خارج شدن آنها از خانه مرحله لارو حدود 24 روز است، به طور متوسط بین 21 تا 32 روز عمر می کنند.

اهمیت داشتن یک ملکه مناسب و سالم و دارای صفات ژنتیکی مطلوب (چه از لحاظ انتقال صفات مرتبط با تولید و چه از لحاظ انتقال صفات رفتاری مناسب در کلونی)، از همین طول عمر حدوداً 10 برابر بیشتر آن نسبت به سایر زنبورها و البته توان گذاشتن 1500 تا 2000 تخم در طول روز مشخص می شود. محرک های طبیعی که باعث می شود تا کلونی زنبورعسل به ساخت سلول ویژه پرورش ملکه (شاهخون) و پرورش ملکه تحریک شوند موارد زیر را در برمی گیرد.

- بی ملکه ماندن کندو (شرایط اضطراری):

از دست رفتن ملکه به هر دلیلی مانند امراض و یا آسیب فیزیکی منجر به حذف یا مرگ ملکه، یک وضعیت اضطراری در کندو به حساب می آید که باعث می شود تا کلونی در سریع ترین زمان ممکن اقدام به پرورش ملکه جدیدی کند. حتی در این شرایط ممکن است که سلول های حاوی لارو یا شفیره زنبور کارگر به سلول ویژه پرورش ملکه تبدیل شوند تا با تغذیه ویژه با ژل رویال ملکه جدید ایجاد شود. اما ممکن است این ملکه ظرفیت باروری و تخمگذاری کمتری نسبت به شرایط پرورش عادی ملکه داشته باشد.

- شرایط ازدحام جمعیت یا نیاز به جایگزینی ملکه:

در شرایطی که جمعیت کلونی افزایش زیادی می یاید و شرایط ازدحام در کلونی شروع می شود، کلونی شروع به ایجاد شاهخون ها در سطح و کناره های قاب های کندو می کنند. این شرایط مشابه با شرایط نیاز به جایگزینی ملکه است که در آن شرایط کلونی شروع به ایجاد و پرورش تعدادی خانه مخصوص ملکه جهت جایگزینی با ملکه پیر شده و یا رو به زوال کلونی خود می کنند. معمولاً ملکه هایی که تحت این شرایط در کلونی ایجاد می شوند، پتانسیل باروری و تخم گذاری مناسبی دارند، زیرا از بدو کار با میزان مناسب و به دفعات مناسب با ژل رویال تغذیه شده اند و عجله ای (مانند شرایط اضطراری ناشی از بی ملکه ماند کلونی) در کار نیست. تحت این شرایط است که یک زنبوردار باتجربه و آموزش دیده می تواند کندو را در شرایطی کاملاً کنترل شده تحریک به تولید تعداد نسبتاً زیادی ملکه باکیفیت نماید. باید به این موضوع نیز توجه نمود که در حضور ملکه زنده، هیچ شاهخونی تبدیل به ملکه نخواهد شد، زیرا خود ملکه شاهخون ها را از بین می برد. مگر اینکه ملکه در طبقه ای جدا از طبقه استقرار شاهخون ها به وسیله صفحه مخصوص جداکردن ملکه (غیر قابل عبور برای ملکه) محدود شود.

شرایط موردنیاز و روش کلی تولید ملکه زنبورعسل:

اکنون شرح مختصری از مراحل ایجاد زیرساخت و تولید ملکه زنبورعسل خواهد آمد که مراحل انتخاب و ایجاد کلونی شروع کننده یا راه انداز تولید ملکه یا اصطلاحاً کلونی استارتر (starter colony)، مرحله گِرَفتینگ (grafting) یا برداشت و انتقال لارو (اصطلاحاً پیوند لارو) از خانه های لارو زنبور کارگر به شاهخون های مصنوعی یا فنجانک ملکه، ادامه رشد لارو و سپس شفیره ملکه در کندوهای ملکه ساز و مکمل یا پایانی (یا انکوباتور با شرایط مناسب) و قرارگرفتن ملکه جوان به طور مناسب در کلونی جفت گیری یا نهایی و آغاز جفت گیری و تکثیر کلونی را در برمی گیرد.

- انتخاب لارو از کندوهای مادری و انتقال آنها از درون سلول خود جهت پیوندزدن به شاهخون مصنوعی:

توصیه شده است که برای پیوند به شاهخون مصنوعی یا فنجانک های ملکه از لاروهای کارگر دارای سن زیر سی و شش ساعت و ترجیحاً سن یک روزه همراه با مقدار مناسب ژل رویال انتخاب شود که با استفاده از سوزن مخصوص پیوند لارو به داخل سلول ها یا فنجانک های ملکه منتقل می شوند. در مرحله پیوند یا انتقال لارو، از بین کندوها یک قاب حاوی لارو یک روزه انتخاب شده و به داخل اتاق پیوند منتقل می شود تا پس از آن لاروهای یک تا یک و نیم روزه (همان طور که گفته شد ترجیحاً یک روزه) به وسیله سوزن پیوند لارو از داخل سلول های خود به داخل سلول ملکه منتقل شوند.

معمولاً برای پیوندزدن (Grafting) از تعدادی سلول پلاستیکی مصنوعی ملکه یا فنجانک ملکه (شاهخون مصنوعی) استفاده می شود که بر روی یک میله چوبی به شکل ردیفی متصل شده اند. این میله حاوی شاهخون ها در داخل قابی هم اندازه سایر قاب های چوبی داخل کندو نصب شده است. این قاب مخصوص را حداقل 24 ساعت قبل از پیوندزدن در داخل کندوی موردنظر قرار می دهند تا زنبورها بتوانند سلول های روی قاب را تمیز و آماده سازی کنند.

سوزن پیوند به شکلی طراحی شده است که بتواند لارو را که بر روی یک توده کوچک ژله ای در ته سلول قرار دارد، به راحتی و بدون مزاحمت (به دلیل ساختار منحنی شکل سرسوزن که مشابه با انحنای ته سلول لارو است) برداشته و منتقل کند؛ بنابراین، می توان با کمک این "ابزار پیوند زنی لارو" (grafting tool)، بدون نیاز به لمس یا دست زدن به لارو شناور بر روی توده ژله ای در کف سلول، آن را برداشته و منتقل نمود. اگر لاروها خوب تغذیه شده باشند و دما و شرایط انتقال لارو مناسب باشد، نیازی به آماده سازی فنجانک های ملکه با ژل رویال رقیق شده در زمان قبل از انتقال لاروها نیست.

توصیه شده که در هوای بسیار گرم یا زمان هایی که رطوبت محیطی بسیار کم است از پیوند لارو خودداری شود، زیرا ممکن است لاروها به دلیل کمبود رطوبت و خشکی آسیب ببینند. به همین دلیل است که پیشنهاد داده شده که پیوند لارو در زمان هایی مانند صبح زود انجام شود تا به دلیل خنکی و رطوبت نسبی مناسب به جلوگیری از ایجاد این شرایط کمک شود. دقت شود که فقط لاروهایی که علاوه بر سن حدود 24 ساعت یا کمتر، روی مقدار مناسبی از ژل در سلول خود شناور هستند برای انتقال و پیوند استفاده شوند.

می توان جهت ایجاد شرایط مناسب رطوبت و دما و جلوگیری از در معرض نور مستقیم خورشید قرارگرفتن لاروها در حین پیوند زدن و اگر شرایط محیطی مناسب مانند زمان صبح زود فراهم نیست، در داخل محیط بسته و تحت نور مصنوعی مناسب (اتاق پیوند لارو) این کار را انجام داد و سرعت کار را بالا برد. در موقع پیوند لارو، قاب حاوی ردیف فنجانک های ملکه (شاهخون های پلاستیکی یا مصنوعی) را که 24 ساعت برای آماده سازی در کندوی استارتر یا شروع کننده قرارگرفته از کندو خارج شده، زنبورها را به دقت از این قاب جدا شده و به اتاق پیوند لارو برده می شود.

وقتی که قاب حاوی ردیف شاهخون های مصنوعی به اتاق پیوند یا محل مناسب برده شد، ابتدا قاب به طوری تکیه داده می شود که نور به داخل سلول بیفتد (نور مناسب و با اجتناب از تابش مستقیم نور خورشید به داخل آن) و به راحتی بتوان اول ورودی سلول را باز نمود و سپس انتقال و پیوند لارو را انجام داد. می توان از تیغه مناسب که در آب داغ به اندازه کافی گرم و تمیز شده است برای وارد نمودن به بالای سلول ها و برش دادن آن و در ادامه تراشیدن با دقت و احتیاط سلول تا رسیدن به نقطه استقرار لارو در ته آن استفاده نمود. معمولاً با تراشیدن سلول حاوی لارو جوان (24 ساعته) تا نیمی از عمق آن، امکان برداشتن لارو از داخل آن فراهم می شود.

- کلونی راه انداز یا آغازگر (starter colony)، ایجاد آن و انتقال سلول ملکه به آن:

توصیه می شود که برای ساختن یک کلونی شروع کننده یا استارتر، ملکه و کل قاب های حاوی تخم، لاور و شفیره برداشته شده و یک قاب پر از لارو جوان در وسط قرار گیرد که دو قاب با عسل و گرده فراوان در دو طرف آن قرار می گیرد. سپس، زنبورهای جوان فراوانی به این کندو منتقل می شود، به طوری که زنبورهای جوان در این کندو یا کلونی به وفور مشاهده شود. همچنین، می توان برای تشکیل کلونی استارتر یا شروع کننده، دو قاب یا شان پر از عسل و گرده و یک قاب حاوی لاروهای جوان را از یک کندوی قوی جدا نموده و در یک کندوی خالی قرار داد. سپس تعداد زیادی زنبور جوان از یک کندوی جوان به این کندو منتقل می شود. در نهایت نیز یک ظرف حاوی شربت با شکر فراوان نیز در داخل کندو قرار می گیرد. 4 ساعت بعد از اتمام این کارها، یک قاب حاوی سلول های ملکه یا فنجانک ملکه و لاروهای پیوند شده به جای قاب حاوی لاروهای جوان قرار گرفته و آن قاب قبلی از کندو خارج می شود. با انجام این مراحل در کندوی شروع کننده یا استارتر، احتمال پذیرش و پس نزدن سلول های پیوند زده شده در کندوی استارتر بسیار بالا می رود.

- پیوند لارو به شاهخون یا فنجانک ملکه (Grafting):

بعد از آماده سازی کندوی استارتر یا شروع کننده و آماده سازی شاهخون های مصنوعی یا فنجانک های ملکه و برداشت لاروهای مناسب از سلول های حاوی آن ها، نهایتاً نوبت به پیوند لارو در سلول ملکه و انتقال آن به کندوی استارتر جهت آغاز تولید ملکه می رسد. فرایند پیوند لارو به شاهخون (فرایند گرافتینگ/Grafting) چند مرحله اساسی را به شرح زیر شامل می شود:

1-باز کردن سلول لارو و دیدن آن به شکل شناور بر روی ژل رویال در انتهای سلول 2- رساندن نوک ابزار برداشت به شکل عمودی و نزدیک به کنار دیواره سلول به انتهای سلول و لارو شناور در آن 3- برداشتن لارو با احتیاط و دقت کافی 4- قرار دادن لارو با ابزار برداشت و پیوند لارو (سوزن پیوند لارو) در سلول ملکه با کشیدن پشت انتهای نوک سوزن در ته سلول و قرار گرفتن صاف و مرتب لارو در انتهای سلول ملکه

دقت شود که دقیقاً بلافاصله قبل از انجام پیوند، شان یا قاب حاوی سلول های ملکه برای پیوند لارو از کندوی استارتر یا شروع کننده خارج شود و بالافاصله بعد از پایان انتقال لاروها به سلول های ملکه نیز قاب حاوی آنها در درون کندوی استارتر قرار گیرد تا از خشک شدن لاروها جلوگیری شود. همچنین دقت شود که کلنی شروع کننده یا استارتر بیش از حد با خانه های ملکه پر نشود. معمولاً 4 میله حاوی ردیف سلول های ملکه (هر میله حداکثر 20 سلول دارد) کاملاً کافی است. کندوی شروع کنده که نحوه ایجاد آن توضیح داده شده، حاوی تعداد زیادی زنبور کارگر و ذخایر فراوان عسل و گرده گل است و چون ملکه ندارد، کلنی احساس اضطرار نموده و شدیداً تحریک می شوند که تمرکز کامل خود را بر روی نگهداری و پرورش لاروهای تازه پیوند شده، قرار دهند. روشی که برای پیوند لارو و تولید ملکه توضیح داده شد، معمولاً موفق است، مگر اینکه عوامل خارجی مانند بیماری ها و انگل ها، دمای بیش از حد و رطوبت کمتر از حد و یا انجام ناقص فرایند پیوند باعث شکست این فرایند شود.

- انتقال از کندوی شروع کننده (کندوی استارتر) به کندوی ملکه ساز، کندوی مکمل یا پایانی و کندوی جفت گیری:

مراقبت هایی که کلونی شروع کننده یا استارتر در طی 24 تا 36 ساعت اول از لاروهای پیوند شده انجام می دهند، مرحله شروع را شامل می شود. بعد از 24 ساعت از پیوند و انتقال به کندوی آغاز کننده، از لاروهای داخل سلول ها بازرسی به عمل آمده و سلول هایی که لاروهای داخل آنها پذیرفته نشده اند دوباره پیوند زده می شوند. بقیه سلول ها به کندوی ملکه ساز (Queen cell builder) منتقل می شوند تا فرایند تغذیه و پرورش ملکه ادامه یابد. پس از این مرحله، مرحله مکمل یا خاتمه دهنده شروع می شود. کندوهای دربرگیرنده این فرایندها کندوهایی بسیار بزرگتر از کندوهای شروع کننده هستند و دو یا سه طبقه پر از زنبور را شامل می شوند. این کندوها خود دارای ملکه هستند که در طبقه بالایی یا پایینی (طبقه اول) به‌وسیله شبکه مانع ملکه از سایر طبقات جدا شده است. قاب های حاوی لاروهای ملکه که هنوز ورودی سلول های آن بسته نشده اند (حاوی لارو جوان) به طبقه سوم و قاب های حاوی سلولهای لارو ملکه که دهانه آنها بسته شده (مرحله تغذیه را تمام نموده اند) به طبقه میانی (طبقه دوم) منتقل می شوند.

سلول های بسته شده (دیگر لارو نیست و شفیره ملکه است) را می توان پس از یکی دو روز از کندوی مکمل خارج نموده و در کندوی جفت گیری قرار داد. البته باید دقت نمود که این سلول ها به ضربه، دمای زیاد و سرما حساس هستند و مراقبت کافی باید در مورد آنها اعمال شود. معمولاً در روز پنجم یا ششم تا روز هشتم بعد از تفریخ تخم است که دریچه سلول ها بسته می شود و در روز دهم از انکوباتور یا کلونی مکمل یا پایانی به کلونی جفت گیری منتقل می شوند تا در روز یازدهم یا دوازدهم بعد از تفریخ تخم، ملکه باکره متولد شده و کار خود را به عنوان ملکه کلونی با جفت گیری و تخم گذاری در کلونی نهایی (کلونی جفت گیری) آغاز کند. البته ملکه باکره پس از بیرون آمدن از سلول تا 2 روز زمان می برد که بالغ شود و اقدام به پرواز و جفت گیری نموده و 5 روز بعد از جفت گیری نیز شروع به تخم گذاری کند.

با توجه به اهمیت و کاربردهای مهم پرورش و انتقال ملکه در حوزه زنبورداری و بهبود عملکرد کلونی های زنبورعسل و با توجه به جزئیات مهم تخصصی موجود در فرایند تولید ملکه و انتقال آن به کندوها و مواد و ابزارهای موردنیاز برای این کار، بررسی و مقایسه بین گزینه های موجود و انتخاب بهترین گزینه ها در حوزه های مرتبط (خدمات آموزشی و مشاوره، ابزار و مواد موردنیاز، خرید و دریافت ملکه زنبورعسل و...) یک پیش نیاز اساسی جهت موفقیت در این فعالیت است. امروز در اختیار قرارداشتن امکان انجام این مهم در فضای اینترنت و فضای مجازی بسیار بر سهولت و جامعیت این کار افزوده است. اما فراهم شدن امکان دریافت مشاوره مستقیم و هم زمان با بررسی و انتخاب از بین گزینه ها در فضای مجازی نیز یک امکان بسیار کاربردی و مفید است که برای اولین بار در ایران توسط اپلیکیشن و وب سایت مرغابی در کنار دردسترس بودن جامع تمام نیازها در حوزه پرورش و خرید ملکه زنبورعسل به شکل بسیار متنوع و گسترده، ارائه شده تا باعث افزایش بیش از پیش رضایتمندی فعالین حوزه پرورش زنبورعسل و تولید و عرضه محصولات زنبورعسل (عسل، ژل رویال، موم و بره موم و...) شود.