عسل محصولی طبیعی است که توسط زنبورهای کارگر در کلونی های زنبورعسل (عمدتاً گونه Apis mellifera) از شهد یا نکتار گل ها تولید می شود و تا کنون حاوی بیش از 200 ترکیب مختلف شناخته شده است. این ترکیبات که توسط تحقیقات علمی مختلف مستندسازی شده اند، دارای فعالیت ها و خواص بیولوژیکی و دارویی مختلف هستند. این خواص، طیف گسترده ای از خواص را از خاصیت آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی، ضدمیکروبی تا خاصیت ضد فشارخون و ضد هیپوگلایسمی (کمبود مشهود قند خون) و... شامل می شود. عسل به دلیل وجود انبوهی از ترکیبات زیست فعال و منحصربفرد همراه با خواص فیزیکوشیمیایی خاص آن، در طول تاریخ به طور گسترده ای توسط بشر در کاربردهای مختلف به کار گرفته شده است.

این خواص متنوع و گسترده باعث شده که علاوه بر کاربرد گسترده غذایی و استفاده به عنوان طعم دهنده، عسل به منظور اهداف درمانی نیز بکار رود. البته استفاده درمانی از عسل محدودیت هایی نیز داشته است که یکی از مهم ترین موارد آن به فرم فیزیکی مایع عسل و ایجاد مشکل در استفاده از آن به اشکال مختلف به دلیل این فرم فیزیکی آن برمی گردد. به همین دلیل است که محققان و پزشکان تا کنون عسل را در طیف وسیعی از فرمولاسیون ها مانند ژل ها، پمادها، خمیرها، قرص ها و... گنجاندند تا استفاده از آن در کاربردهای مختلف راحت تر یا در دسترس تر طی مدت زمانی نسبتاً طولانی باشد.

. به عنوان مثال در یکی از قدیمی ترین اسناد که به تمدن سومری (حدود 6200 سال قبل از میلاد مسیح) برمی گردد یا در نوشته های ثبت شده بر روی برگ گیاه پاپیروس در مصر باستان (1900 تا 1250 سال قبل از میلاد) و کتاب مقدس آیین هندو (کتاب ودا) که قدمت آن به حدود 5000 سال قبل برمی گردد و البته در کتب ادیان ابراهیمی (قرآن، انجیل و تورات) و نوشته های بقراط (پزشک مشهور یونان باستان) که به حدود 460 تا 357 سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد از خواص عسل سخن به میان آمده است.

تصویر شماره 1- قدمت استفاده از عسل توسط انسان و از جمله استفاده های دارویی به دوره های تاریخی متعددی برمی گردد

مصریان باستان بر این باور بودند که زنبورهای عسل مورد برکت خدایان قرار دارند و خواص شفابخش آنها حتی بعد ماورایی دارد. به همین دلیل از عسل داروهای متنوع ساخته و به خصوص به عنوان ماده مورداستفاده در پانسمان و بهبود زخم ها نیز بهره می جستند.

. البته توصیه اکید بر این است که برای استفاده درمانی از عسل از پزشک کسب توصیه شود. روش ها و تکنیک های مدرن تحقیقات مانند تکنیک های مولکولی امکان درک عمیق تر خواص عسل به عنوان یک ماده دارویی را بیش از پیش فراهم نموده اند.

جهت استفاده دارویی از عسل تولید شده توسط زنبورهای عسل مهم است که شناخت کافی از ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آن وجود داشته باشد.

عسل یک ماده چسبناک و غلیظ است که حدود 80 درصد از آن را قندها، حدود 17 درصد از آن را آب و سه درصد باقیمانده را سایر ترکیبات متفرقه تشکیل می دهد. فروکتوز و گلوکز قندهای اصلی عسل هستند و مقادیر بسیار کمی از مونو، دی یا الیگوساکاریدهای دیگر نیز در آن وجود دارند. به عنوان مثال، قندهای ساکارز، مالتوز، ایزو مالتوز، تورانوز (turanose)، مالتولوز و نیجروز (nigerose) نیز در آن موجود است.

. عسل در طبیعت فرمی اسیدی دارد (اسیدیته یا pH حدود 3 تا 5) که ناشی از تجزیه گلوکز موجود در آن به اسید گلوکونیک است.

این طیف گسترده ترکیبات غیر قندی موجود در عسل با وجود مقادیر بسیار اندک آنها، علاوه بر تأثیرات گوناگون که می توانند در علم پزشکی داشته باشند، بر رنگ و طعم عسل نیز تأثیر قابل توجه و مهمی دارند. ترکیبات غیر قندی عسل می توانند بسته به منبع گل های مورداستفاده برای جمع آوری شهد توسط زنبورها، موقعیت جغرافیایی محل استقرار کندوها، قلیم و عوامل آب و هوایی، گونه و نژاد زنبورعسل، تکنیک های فراوری و روش های نگهداری مورداستفاده توسط انسان و... نوسان کنند.

. ترکیبات غیر قندی موجود در عسل نیز که قبلاً به آنها اشاره شد، باوجود مقادیر بسیار اندک آنها دارای پتانسیل ضد سرطانی، ضد انگلی و حتی خواص ضدویروسی و ضد دیابتی هستند.

تصویر شماره 2- کاربردهای عسل در موارد درمانی از گذشته تا کنون بسیار گسترش یافته و به اشکال مختلف استفاده می گردد

به همین دلیل و سایر خواص مفید عسل است که با مواد دیگری مانند کلاژن و ژلاتین ترکیب شده و به جای ترکیباتی مانند نشاسته، سلولز و آلژینات یا آگارز در موارد بسیاری بکار می رود.

البته محصولات گسترده ای بر پایه عسل به شکل تجاری در حال توسعه در صنعت داروسازی جهانی توسط شرکت های مختلف هستند که علاوه بر تمرکز بر کاربردهای قدیمی تر و رایج تری مانند بهبود زخم ها، خراشیدگی ها، بریدگی های جزئی و... بر روی مواردی مانند خشکی چشم، جوش ها و سوختگی ها و... تمرکز نموده اند. البته بخش بزرگی از شرکت ها برای تولید محصولات خود بر روی استفاده از انواع خاصی از عسل ها با خواص درمانی بالاتر و شناخته شده تر مانند عسل مانوکا که به آن اشاره شد تمرکز نموده اند. در ادامه این مقاله تلاش خواهد شد که مختصری به هرکدام از گروه های دارویی عمده که از عسل در ترکیب آنها استفاده می شود پرداخته شود.

1- ژل های بر پایه عسل: می توان عسل را با استفاده از ترکیب ژل ساز مناسب به ژل (هیدروژل) تبدیل نمود که ترکیبات دیگر نیز قابل افزودن به آن است. یکی از محصولات ژل عسل تجاری بسیار رایج در بازار از عسل مانوکا (تولید شده از شهد گیاه پای تزیینی یا Leptospermum) تولید می شود. همچنین، از ترکیبات دیگر مانند نرم کننده های پوست به ویژه میریستیل، لانولین، پروپیلن گلایکول و سایر واکس ها یا موم های گیاهی در ساخت این ژل ها استفاده می شود. یکی دیگر از محصولات رایج، ژل های تجاری تولید شده از عسل برای زخم ها به عنوان ترکیب ضدعفونی کننده زخم است که در تحقیقات تأثیر مثبت آن بر روی کاهش اندازه زخم، درد و ترشحات و بوی ناشی از عفونت زخم مورد تأیید قرار گرفته است.

ژل های حاوی درصدهای مختلف (تا حدود 80 درصد) عسل مانوکا و نرم کننده ها و روغن های طبیعی نیز در بازار وجود دارند که برای زخم هایی مانند زخم های ناشی از بیماری دیابت، سوختگی درجه یک و دو، زخم های جراحی، زخم های عفونی (دارای بو و ترشحات) و موارد مورداستفاده در کمک های اولیه در مواجهه با زخم ها بکار می رود. ژل های تولید شده بر پایه عسل را حتی می توان با ترکیبی بدون افزودنی و با استفاده 100 درصدی از عسل تهیه نمود که در آنها از عسل استریل شده با اشعه گاما نیز استفاده می شود. برخی از این ژل ها از کلونی های زنبورعسل نگهداری شده تحت کنترل شده (به عنوان مثال در درون گلخانه های دارای شرایط خاص در کشور هلند) تولید می شوند که نتایج مثبت آنها در بهبود زخم تکرارپذیری مناسبی نشان داده اند.

فعالیت ضدباکتریایی محصولات ژل عسل به دلیل غلظت بالای قند آن و pH پایین آن که محیط نامساعدی برای باکتری ها ایجاد می کند، موردتوجه قرار گرفته است. در تحقیقات سطوح قابل توجهی از H2O2 (آب اکسیژنه) در محصولات حاوی 20 تا 40 درصد عسل نیز مشاهده شده و مقادیر بسیار پایینی ترکیب ضد میکروب متیل گلیوکسال (MGO/Methylglyoxal) نیز به ویژه در محصولات حاوی عسل مانوکا مشاهده شده که همین میزان اندک نیز فعالیت ضدمیکروبی قابل توجهی از خود نشان داده است. محصولات حاوی ژل رویال نیز به عنوان یکی از محصولات بسیار باارزش کلونی های زنبورعسل اثرات ضدمیکروبی خوبی از خود نشان داده اند. عسل درجه پزشکی علاوه بر کاربرد در تولید ژل های درمانی انسانی برای مصارف دامپزشکی مانند بهبود زخم ها در دست و پای سگ ها و گربه های خانگی نیز نتایج چشمگیری از خود نشان داده است.

2- پمادها، کرم ها و سایر پوشاننده های پوست بر پایه عسل: انواع پانسمان های مبتنی بر عسل بدون نسخه یا با نسخه قابل دریافت از داروخانه ها و سایر فروشندگان مورد تأیید مراجع مربوطه هستند. این پانسمان ها برای طیف گسترده ای از آسیب های سطحی مانند خراشیدگی ها، سوختگی ها، زخم های دست و پای افراد دیابتی و... استفاده می شوند که همچنان یکی از بهترین عسل های قابل استفاده، عسل مانوکا ذکر شده است. به این محصولات نیز ترکیباتی مانند لانولین قابل افزودن است. عسل با عنوان عسل گندم سیاه (Cliftonia monophylla) نیز یکی از عسل های قابل توجه در تولید محصولات پانسمانی هستند (به دلیل غنی بودن از ترکیباتی مانند فنُل ها) که در پمادهای مورداستفاده برای این منظور نیز مشاهده شده اند. از ترکیب عسل های درمانی؛ مانند عسل مانوکا با آلژینات کلسیم (calcium alginate) که برای جذب ترشحات زخم و کمک به مرطوب نگه داشتن محیط زخم کمک می کند، در نسبت های مختلف برای تولید محصولات پانسمانی استفاده می شود. تحقیقات مختلف افزایش سرعت بهبود زخم و را با استفاده از این محصولات در مقایسه با روش های عادی مشاهده نموده اند.

همان طور که گفته شد محصولات پانسمانی متنوعی با استفاده از عسل ها تولید می شود که علاوه بر محصولاتی مانند هیدروژل آلژینات کلسیم، مواردی مانند محصول پانسمانی حاوی گلیسیرین، ورق هیدروژل حاوی عسل برای پوشش زخم، گاز استریل آغشته به عسل و... را هم شامل می شود. همچنین محصولات جدیدی نیز در حال توسعه و تولید هستند که مواردی مانند پدهای پانسمان و مراقبت از زخم یکبار مصرف را شامل می شود که پد ساخته شده از پلی اورتان و سیلیکون و چسب اکلریلیک که فوم حاوی عسل به آن تزریق شده، یکی از مثال های آن است. پدهای سینه برای مادران شیرده نیز جهت جذب شیر و راحتی این مادران با استفاده از عسل مانوکا یا عسل گندم سیاه تولید شده که خنک کننده و دارای حس راحتی برای آنها است که برای پوست این ناحیه نیز خواص مثبتی دارد.

یک گروه دیگر از محصولاتی که بر پایه عسل تولید می شوند و در بازار جایگاه خود را یافته اند، پمادها هستند که با به دام انداختن آب و رطوبت، پوست را مرطوب نگه داشته و یک محافظ نرم کننده از پوست هستند. همچنین، همان طور که پیش از نیز گفته شد، پمادهای ضد زخم متنوعی نیز موجود هستند که برای درمان طیف گسترده ای از زخم ها بکار می روند. این پمادها حاوی درصدهای مختلفی از عسل درجه درمانی یا پزشکی و سایر ترکیبات مفید مانند لانولین ضد حساسیت، روغن هایی مانند روغن آفتابگردان و روغن زیتون یا روغن کنجد و روغن کبد ماهی، همراه با ویتامین هایی مانند ویتامین E و ویتامین C و اکسید روی و... هستند. این پمادها، علاوه بر بهبود زخم ها، برای پیشگیری یا درمان عفونت ها کاربرد دارند. حتی در مورد باکتری های عفونت زای مقاوم نیز بکار می روند.

این پمادها که برخی از آنها حتی با عسل های تولید شده از زنبورهای نگهداری شده در شرایط محیطی کنترل شده (گلخانه ای) تولید شده اند برای زخم های سطحی، خراش ها، زخم های ناشی از اگزما و کمک های اولیه خانگی و... استفاده می شوند. هدف از فرمولاسیون پمادهای ضد زخم حاوی عسل، ایجاد محیطی نامطلوب برای رشد میکروارگانیسم ها، حذف بافت های مرده یا تخریب شده، کاهش ترشحات و بوی عفونت زخم ها و... است. چند قلم پماد نیز برای تسکین خشکی و ترک خوردگی لب ها با محافظت در برابر خشک شدن و ترمیم خشکی پوست ساخته شده اند.

این دست از پمادها، علاوه بر محافظت لب ها و سایر نقاط پوست در روزهای خشک و گرم و یا بادخیز، باعث کاهش نیش حشرات و خارش ناشی از آن و تسکین علائم آن مانند قرمز شدگی و التهاب می شود. اصولاً پمادهای حاوی عسل برای درمان قرمزی، اگزما و بثورات پوستی و بازسازی آسیب دیدگی های پوستی در بازار جایگاه خود را یافته اند و بسیار مورداستفاده هستند. پمادهایی برای مصارف دامپزشکی و حیوانات خانگی نیز تولید شده اند که درصدهای مختلفی از عسل های درمانی؛ مانند عسل مانوکا و ترکیباتی مانند روغن آفتابگردان، موم، لسیتین و... برای درمان خراش، گزش و التهاب و... را شامل می شوند. تولیدکنندگان این محصولات آنها را برای حفظ سلامت پوست و به ویژه محل پنجه ها و کف پای حیوانات خانگی بسیار مناسب عنوان نموده اند.

علاوه بر پمادها، کرم های متنوعی نیز برای استفاده در انسان و حیوانات بر پایه عسل ساخته شده اند که باز هم اثرات بالینی محصولات تولید شده با انواع خاص عسل مانند عسل مانوکا بیشتر در تحقیقات علمی موردتوجه قرار گرفته است. حتی کرم های حاوی تا 30 درصد عسل مانوکا نیز برای پوست های حساس و در معرض آسیب، حفظ رطوبت پوست، استفاده در اطراف زخم ها و چین و چروک های پوستی و به مانند سایر محصولات برای زخم ها یا سوختگی ها بدون پانسمان یا با پانسمان مناسب ارزیابی شده اند. خمیرهای مبتنی بر عسل نیز جو محصولات رایج بازار هستند که باز هم کاربرد عسل مانوکا در آنها بسیار رایج است و درمان زخم ها را از زخم های ساده و سطحی تا زخم های جراحی و تروماتیک (زخم های باز، زخم های همراه با شکستگی که هم پوست و هم بافت های زیرین را آسیب زده و زخم های دارای لبه های ناهموار و حاوی مواد خارجی مانند سنگ ریزه و شیشه) و زخم های اصطلاحاً حفره ای یا تونلی شده و سایر زخم های دارای آسیب عمیق، تسهیل می کند. این خمیرها با کشیدن مایعات و ترشحات زخم به سطح به دلیل پتانسیل اسمزی که دارند، به بهبود بهتر زخم ها کمک می کنند.

3- شربت ها بر پایه عسل: این گروه از محصولات نیز بخش بزرگی از آنچه تحت عنوان عسل درمانی (Apitherapy) شناخته می شود، در دنیای امروز در نظر گرفته می شوند. در شربت ها، عسل که پایه محصول است با ترکیبات طبیعی مفید دیگر فرموله و ترکیب می شود تا اثربخشی بهتری داشته باشد. به عنوان مثال ترکیب عسل مانوکا و مریم گلی، یا ترکیب عسل و زنجبیل یا عسل و آویشن بسیار به عنوان شربت های کمک درمانی رایج هستند. شربت های حاوی ترکیبات خاص مانند عسل مانوکای خالص، پودر زهر خشک شده زنبورعسل و گلوکز آمین بدون هیچ افزودنی و رنگ مصنوعی دیگر برای بهبود التهاب مفاصل و درد آرتروز در برخی منابع مورد اشاره قرار گرفته اند که تأیید نهایی آنها نیاز به بررسی و تحقیق بیشتر دارد. شربت ترکیب عسل (به ویژه عسل های دارای خواص درمانی؛ مانند عسل مانوکا) و ژل رویال یا بره موم نیز دارای خواصی مانند افزایش مقاومت در برابر عفونت های مختلف حتی عفونت های ویروسی و بازیابی توان بدنی و بهبود سلامت عمومی در منابع عنوان شده اند. البته فرایند تولید باید به شکلی انجام شود که خواص مفید ترکیبات حساسی مانند ژل رویال حفظ شود. شربت های ساخته شده بر مبنای عسل که در بازار موجود هستند دارای ترکیبات دیگری مانند ویتامین C، اسیدسیتریک رایحه و طعم های مختلف و عصاره های گیاهی مختلف جهت بهبود خواص آن در مواردی مانند درمان خستگی، بهبود علائم سرماخوردگی، برونشیت و آسم (مواردی مانند گلودرد و آزار تارهای صوتی) و افزایش راحتی تنفس هستند.

4- قطره های چشمی بر پایه عسل: این محصول به صورت تجاری بر پایه عسل (عمدتاً عسل مانوکا و سایر عسل های دارای خواص درمانی) و کلرید سدیم و اسیدبنزوئیک ساخته می شود. بنزوئیک اسید یک نگهدارنده بسیار رایج مواد خوراکی است که در کبد متابولیزه شده و دفع می شود که به طور طبیعی در میوه ها، لبنیات و البته عسل موجود است و نباید آن را با بنزوات سدیم اشتباه گرفت که ترکیبی مشابه است؛ اما عمدتاً به شکل صنعتی تولید می شود. به همین دلیل که اسید بنزوئیک در خود عسل نیز وجود دارد به عنوان ترکیب نگهدارنده ترجیحی برای قطره چشمی بر پایه عسل نیز استفاده می شود. بیان شده که این قطره های چشمی با ایجاد pH پایین اما بدون آسیب برای چشم ها، محیط را برای رشد باکتری های مضر نامساعد کرده و علاوه بر رفع خشکی و تحریک پذیری چشم، باعث حفظ سلامت و بهبود چشم در مقابل عفونت های چشمی می شود.

همچنین، در مورد بیماری ها و عفونت های مزمن پلک چشم که استفاده از آنتی بیوتیک های موضعی و سیستمیک برای درمان آن رایج است، با افزایش مقاومت میکروارگانیسم های مضر در برابر آنتی بیوتیک ها در سال های اخیر، اثربخشی آنتی بیوتیک ها رو به کاهش گذاشته و استفاده از این دست از قطره های چشمی می تواند به درمان التهاب عفونی پلک و غشای ملتحمه کمک کند. گرچه تحقیقات جدید نیز نشان داده که استفاده از ترکیبات حاوی عسل برای بهبود خشکی چشم و عفونت های چشمی مفید است، اما باید تحت نظر چشم پزشک از داروهای استاندارد و تأیید شده حاوی عسل مانند این قطره های چشمی برای درمان موارد گفته شده استفاده نمود و از خوددرمانی یا استفاده از تجویزهای غیرتخصصی دوری نمود.

5- سایر محصولات دارویی بر پایه عسل: امروزه قرص ها و کپسول هایی نیز با استفاده از عسل، ژل رویال، بره موم و ترکیبات مکمل گیاهی مانند جنسینگ و... تولید می شوند که در موارد درمانی مختلف ممکن است به عنوان بخشی از درمان توصیه شوند. به عنوان مثال، ترکیب عسل و ترکیباتی مانند روغن بادام برای بهبود شرایط معده و سیستم گوارشی و جلوگیری از نفخ در بازار موجود هستند یا به دلیل وجود ژل رویال و بره موم در ترکیب آنها دارای خواص ضدالتهابی یا ضدسرطانی عنوان شده اند. حتی محصولات دیگری مانند پاستیل نیز بر مبنای عسل و بره موم در کنار صمغ عربی و شربت آگاو تولید می شوند که به طور گسترده برای رفع مشکلات تنفسی در بازارها عرضه می شوند. این پاستیل ها می توانند تا 90 درصد حاوی عسل در کنار مالتودکسترین و کلسیم استئارات باشند. همچنان طیف متنوع و گسترده ای از محصولات خوراکی و دارویی و بهداشتی تولیدشده از عسل در حال ورود به بازار هستند که پرداختن به همه آنها در این مطلب نمی گنجد، اما با توصیه پزشک می توان از آنها به عنوان داروی اصلی یا بخش مکمل درمان با داروهای دیگر استفاده نمود.

تصویر شماره3- محصولات مختلف دارویی و درمانی شامل انواع قرص و کپسول، کرم و ژل و... از تولیدات زنبورعسل ساخته می شود

بررسی طیف گسترده محصولات تجاری دارویی و بهداشتی تولید شده بر پایه عسل در تحقیقات مختلف نشان داده است که در بررسی آزمایشگاهی، تا به امروز اثربخشی عسل در درمان بیماری های مختلف را مورد تأیید قرار داده است. علاوه بر این، در مطالعات بالینی مختلف بر پایه عسل به عنوان بخشی از درمان یا داروی درمانی اصلی نیز شواهد قدرتمندی در حمایت از اثربخشی عسل به عنوان یک عامل دارویی برای درمان شرایط مختلف نامطلوب برای سلامتی مشاهده شده است. با این حال، همچنان می توان بررسی و تحقیق بیشتری بر روی طیف وسیع تری از عسل های مختلف و محصولات آنها انجام داد و فرمول های جدیدی را در محصولات تولید شده بر پایه عسل تولید و مورد بررسی قرار داد. تحقیقات برای به دست آوردن شواهد بیشتر در حمایت از هرگونه ادعای درمانی پیرامون محصولات جدید، جزو الزامات تأیید محصولات برای عرضه در بازار است. با پیشرفت روزافزون فن آوری و روش های آزمایشی، اطلاعات پیرامون تأثیر دارویی عسل و محصولات آن روز به روز در حال افزایش است و بهبود فرمولاسیون محصولات موجود نیز همچنان ادامه دارد.