انواع میگو پرورشی در جهان و ایران و نحوه تکثیر و پرورش آن

طبق آنچه در منابع مختلف آمده است، زمان آغاز پرورش میگو در جهان به چند قرن قبل باز می گردد که در مناطق جنوب شرق آسیا و به طور تصادفی امکان پرورش آنها فراهم گردید. برخی نظریات بیان نموده اند که میگوهای وحشی به وسیله جزرومد به داخل قفس های پرورش ماهی که در نزدیک یا کنار ساحل قرار گرفته بودند وارد شدند و به عنوان یک منبع جنبی درآمدی برای پرورش دهندگان ماهی جذابیت یافتند. برخی منابع نیز زمان آغاز پرورش میگو به شکل تک گونه ای یا همراه با گونه های ماهی پرورشی مانند شیرماهی یا کفال را به قرن پانزدهم میلادی و حوضچه های آب شور واقع در اندونزی با نام محلی تامباک یا تَمبک (Tambaks) نسبت داده اند. بیان شده است که از حوضچه کشت برنج در شالیزارها در فصولی که زمان کشت برنج نبوده است نیز برای این منظور استفاده می شد.

اما پیشرفت اصلی در پرورش میگو در دهه هزار و نهصد و سی میلادی در ژاپن رخ داد که یک محقق ژاپنی موفق شد تا چرخه زندگی میگوی گونه کوروما (پنائوس ژاپنی) را به طور کامل شناسایی نموده و تخم ریزی میگو برای اولین بار در شرایط پرورشی صورت گیرد. این فرایند در طی جنگ جهانی دوم و دهه های بعدی ادامه یافت و منجر به ایجاد صنعت پرورش میگو به شکل کوچک و اولیه در ژاپن شد.

با پیشرفت هایی که در فن آوری پرورش میگو صورت گرفت و افزایش روزافزون تقاضای بازار بین المللی، در اواخر دهه هزار و نهصد شصت میلادی و اوایل دهه هزار و نهصد و هفتاد میلادی مزارع پرورش میگو در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری سراسر دنیا شروع به گسترش نمود. این موضوع باعث شد که کشورهایی مانند تایوان و تایلند در جنوب شرق آسیا و کشورهایی مانند اکوادور و برزیل در جنوب قاره آمریکا نیز تا دهه هزار و نهصد و نود میلادی به جمع تولیدکنندگان عمده میگو بپیوندند. اکنون بزرگ ترین تولیدکنندگان میگو در جهان کشورهای اکوادور، هند، ویتنام و چین هستند و پیش بینی می شود که روند رشد تولید سالانه ۱۰ درصدی در سطح جهان حفظ شود.

در ایران نیز تولید میگو از اواخر دهه هزار و سیصد و شصت خورشیدی آغاز گردید که در سه دهه اخیر صنعت پرورش میگو رشد و توسعه بالایی را در ایران تجربه نموده است. طبق آخرین آمار سازمان فائو، تولید میگوی پرورشی گونه سفید غربی در ایران به حدود ۴۸ هزار تن رسیده است و در سال های آینده برنامه ای برای تولید بیش از ۱۳۰ هزار تن میگو در سال وجود دارد. این موضوع با توجه به محبوبیت میگو در بازار داخلی و بین المللی، ارزآوری بالای این محصول دارای پتانسیل صادراتی بالا و وجود اراضی وسیعی با پتانسیل پرورش میگو در شمال و جنوب کشور قابل تحقق است. شرط این موضوع استفاده از علم و فن آوری روز در تولید میگو، استفاده از گونه های برتر و با عملکرد مناسب، کنترل و پیشگیری از بیماری های عمده میگو و البته ایجاد زیرساخت های لازم جهت توسعه و پیشرفت این صنعت در سطح کشور است.

در همین راستا به معرفی گونه های عمده میگوی پرورشی در ایران و جهان در کنار شرح مختصری از سیستم پرورش میگو و بیماری های رایج میگو پرداخته خواهد شد.

سیستم های عمده پرورش میگو در جهان و ایران

همان طور که عنوان شد، زمانی که چرخه زندگی میگو به طور کامل و شفاف شناخته شد، زمینه برای ایجاد و توسعه شگرف صنعت پرورش میگو فراهم شد؛ بنابراین، ابتدا شرح مختصری از چرخه زندگی میگو عنوان خواهد شد. میگو جزو جانداران آبزی است که چرخه زندگی آن فقط در آب دریا کامل می شود. میگوهای ماده بسته به گونه و شرایط پرورش، بین ۵۰ هزار تا ۱ میلیون تخم می گذارد که طی ۲ ساعت هچ شده و بچه میگوهای نوزاد یا اصطلاحاً ناپلی ها از آنها ایجاد می شوند. ناپلی یا ناپلیوس، لارو اولیه سخت پوستان مانند میگو است که دارای سه جفت اندام حرکتی و چشم میانی است که از ذخایر زرده تخم استفاده نموده و سپس در طی چند روز به لارو مرحله دوم و سوم دگردیسی می کند.

لارو مرحله سوم که شبیه میگوهای بسیار ریز است از زئوپلانکتون ها تغذیه نموده و پس از سه تا چهار روز به پُست لارو یا میگوهای جوانی تبدیل می شوند که تمام خصوصیات فیزیولوژیک، آناتومیک و ظاهری میگوهای بالغ را دارند. فرایند تخم ریزی تا تبدیل شدن به میگوی جوان حدود ۱۲ روز زمان می برد و در طبیعت، میگوهای جوان یا پُست لاروها در این مرحله به مصب رودخانه ها مهاجرت می کنند تا در شوری آب مناسب و شرایط پر از مواد مغذی آن رشد نموده و در نهایت بالغ شوند تا به دریا مهاجرت کنند. در مجموع، مراحل چرخه زندگی میگو شامل تخم ریزی و هچ تخم، ناپلی، زوا، مایسیس، پُست لارو و رشد نهایی است.

با توجه به چرخه طبیعی زندگی میگو که در بالا گفته شد، سیستم پرورش میگو به طور کلی سه مرحله عمده هچری یا تولید تخم و بچه میگو (ناپلی)، پرورش بچه میگو (پرورش پُست لارو) و پرورش نهایی میگو را شامل می شود که در برخی مزارع بزرگ همه مراحل وجود دارد. اما بخش عمده مزارع که کوچک و متوسط هستند با خرید بچه میگو (پُست لارو)، آنها را در حوضچه های عادی پرورش نگهداری نموده و بعد از سه تا شش ماه که به اندازه قابل عرضه به بازار رسیدند، آنها را جمع آوری نموده و عرضه می نمایند.

در ایران و بیشتر نواحی دیگر دنیا، پرورش میگو عمدتاً در استخرهای خاکی نزدیک یا کنار دریا انجام می شود و هدف تولید میگوهایی با وزن ۱۵ تا ۲۰ گرم است که تحت سیستم های مختلفی قابل انجام است. معمولاً سایزبندی میگو نیز به این صورت انجام می شود که تعداد میگو موجود در هر کیلوگرم میگوی به دست آمده، مبنا قرار می گیرد؛ بنابراین عدد سایز میگو هرچقدر کمتر باشد، نشان از درشت تر بودن میگوها دارد؛ زیرا درشت تر بودن میگوها باعث می شود که تعداد کمتری در هر کیلوگرم قرار گیرد. پس یک بسته یک کیلوگرمی میگو با سایز ۲۰ یا ۳۰ نسبت به یک بسته میگو با سایز ۷۰ یا ۸۰ دارای میگوهای بسیار درشت تری است.

هر مزرعه در طول سال به طور عادی دو بار میگو تولید می کند، اما در شرایط بهینه از نظر آب و هوایی و مدیریت پرورش می توان تا سه بار در سال محصول تولید نمود. باید توجه داشت که به دلیل نیاز به آب شور جهت پرورش میگو، مزارع پرورش میگو در نزدیک یا حاشیه ساحل دریا قرار می گیرند. البته مزارع پرورش دور از ساحل دریا نیز در حال آزمایش هستند، اما نیاز به حمل آب شور از دریا به مزرعه پرورش میگو و مشکلات مرتبط با آن بسیار چالش زا است و هنوز این روش در حال تحقیق و توسعه است.

پرورش میگو بر اساس ابعاد و نوع استخرها در سه نوع سیستم سنتی یا گسترده، سیستم نیمه متراکم و یا سیستم متراکم صورت می گیرد و بر اساس نحوه برداشت محصول یا به صورت دسته ای و یا به صورت مداوم پرورش صورت می گیرد. در ادامه توضیح مختصری در مورد این سیستم ها داده خواهد شد.

در سیستم سنتی یا گسترده، استخرها در متراژ ۲۰ تا ۳۰ هکتار و با عمق ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر ساخته می شوند که معمولاً به اندازه ها و اشکال نامنظم قرار گرفته اند. معمولاً تراکم این سیستم پایین بوده و حداکثر تا ۵۰۰۰ بچه میگو در هکتار را در بر می گیرد. این سیستم امکانات کمی دارد، به طوری که تعویض آب نیز با جزرومد آب صورت می گیرد.

در سیستم نیمه متراکم اشکال استخرها منظم بوده و معمولاً وسعت ۱ تا ۳ هکتار و عمق ۱ تا ۲ متر دارند. این سیستم که معمولاً امکانات بیشتری مانند سیستم پمپاژ آب و سیستم هوادهی دارند، حداکثر تا پانصد هزار لارو میگو را در خود جای می دهند. در این سیستم علاوه بر غذای طبیعی ایجاد شده در استخر از طریق کود دادن به استخر، غذای فرموله شده کمکی نیز داده می شود.

در سیستم متراکم که پیشرفته ترین امکانات قابل دسترس برای آن در نظر گرفته می شود و معمولاً پیشرفته ترین سیستم پرورش میگو را در بر می گیرد. علاوه بر امکانات پیشرفته تعویض آب استخر و بالاترین تراکم ممکن لارو میگو، تغذیه تخصصی میگو با فرمول ویژه مدنظر قرار دارد.

همان طور که گفته شد، امکان برداشت محصول بین دو تا سه بار در سال از استخر وجود دارد، اما اگر سیستم پرورش و برداشت محصول به شکل دسته ای (برداشت همه میگوها به طور همزمان) نباشد و سیستم پرورش و برداشت مداوم میگو مدنظر باشد، معمولاً هر ۵ تا ۷ ماه، تعدادی از میگوهای دارای رشد مناسب دست چین شده و به فروش می رسند. پیش نیاز اجرای این سیستم علاوه بر پره کشی استخر به طور ماهانه جهت جلوگیری از آلودگی استخر، بچه میگو ریزی در استخر با تراکم بسیار بیشتر از سیستم برداشت یکجا یا دسته ای، در فواصل یک دفعه در سال است.

گونه های اصلی میگوی وحشی و پرورشی در جهان و ایران

گونه های بسیار متنوعی از میگو در جهان وجود دارد، اما جدا از گونه های وحشی غیرخوراکی و گونه های زینتی میگو، تعداد محدودی از گونه های میگو دارای پتانسیل صید و یا پرورش هستند که گونه های پرورشی میگو نیز بخشی از این گونه ها را شامل می شوند. اکثریت غالب گونه های قابل پرورش میگو به خانواده پنائید (penaeids/Penaeidae) و جنس پنائوس (Penaeus) تعلق دارند که به شرح زیر هستند.

1. میگوی سفید اقیانوس آرام (میگوی سفید غربی) یا میگوی وانامی

   میگوی سفید اقیانوس آرام با نام علمی (Litopenaeus vannamei) که میگوی پا سفید نیز نامیده می شود، گونه اصلی میگوی پرورش در بسیاری از نقاط جهان و همچنین ایران است. این گونه از میگو بومی ساحل آمریکای مرکزی و جنوبی از مکزیک تا پرو است. تولیدمثل آن در شرایط پرورشی به سهولت انجام می شود، اما نقطه ضعف آن حساسیت بالا به بیماری تائورا است. این میگو در بازارها به عنوان یک گونه بسیار باکیفیت میگو شناخته می شود که بوی ملایمی دارد و رنگ آن عمدتاً سفید است. البته رنگ سبز زیتونی نیز در این گونه رایج است. این گونه به دلیل نیاز به تغذیه با جیره خاص و حساسیت به بیماری ها، نیازمند شرایط مدیریت و پرورش مناسب خود است



2. میگوی بزرگ ببری یا میگوی مونودون

   این گونه با نام علمی (P. monodon)، با اسامی دیگری مانند میگوی ببری سیاه نیز شناخته می شود. میگوی ببری یا مونودون بومی اقیانوس آرام از ژاپن تا استرالیا و اقیانوس هند است که در اطراف جاسک، چابهار و خلیج گواتر نیز با جمعیت محدودی قابل مشاهده است. به دلیل سایز بزرگ آن می توان شاه میگو (میگو دارای درشت ترین سایز) را در این گونه نیز تولید نمود. البته در سایر گونه های میگو و لابستر نیز آن تعدادی که دارای سایز بسیار درشت هستند با نام شاه میگو به بازار عرضه می شوند. اما این گونه به دلیل اینکه بزرگ ترین گونه میگوی پرورش است و حتی در برخی منابع دارای توان رشد تا اندازه ۳۶ سانتی متر در شرایط خاص دانسته شده است، می تواند گونه اصلی تولیدکننده شاه میگو باشد. البته گونه ببری سیاه به دلیل حساسیت به بیماری لکه سفید و تکثیر دشوار در شرایط پرورشی، به تدریج در حال جایگزینی با گونه وانامی در سطح جهان است



3. میگوی آبی غربی

   این گونه کمتر شناخته شده در ایران با نام علمی (P. stylirostris)، بیشتر در کشورهای غربی مانند انگلستان و قاره آمریکا برای پرورش از محبوبیت برخوردار است. اما به دلیل برخی از بیماری ها به ویژه بیماری (IHHN) تا مرز نابودی در دهه هزار و نهصد و هشتاد میلادی رفت. البته امروزه به دلیل مقاومت یافتن بازماندگان این گونه به این بیماری و مقاومت بالای این گونه نسبت به بیماری تائورا، دوباره در حال گسترش به عنوان یک گونه پرورشی مناسب است.



4. میگوی گوشتی یا میگوی سفید چینی

   این گونه از میگو با نام علمی (P. chinensis) در امتداد ساحل چین و کره یافت می شود که یک گونه پرورشی محبوب در کشور چین است. حداکثر طول میگوهای این گونه تا ۱۸ سانتیمتر برآورد شده است و نسب به سایر گونه های میگو آب دارای دمای کمتر (حداقل ۱۶ درجه سانتیگراد) را تحمل می کند. این گونه، گونه ای عمده در بازار جهانی بود، اما به دلیل یک بیماری ویروسی تقریباً تمام سهم خود را در بازار جهانی از دست داد و اکنون منحصر به بازار داخلی چین است.



5. میگوی کوروما یا میگوی ژاپنی

   این گونه از میگو با نام علمی (P. japonicus) که بازار عمده آن کشورهای ژاپن، تایوان و استرالیا است، اولین گونه میگوی پرورشی مدرن بود که به کشف چرخه زندگی میگو و ایجاد قابلیت پرورش صنعتی میگو کمک حیاتی نمود. البته به غیر از کشورهایی که از آنها نام برده شد، چندان در نقاط دیگر دنیا مانند سایر گونه های پرورشی (به ویژه گونه وانامی، ببری، سفید هندی و...) گسترش نیافته است. این گونه از میگو در بازارهای اصلی خود بسیار محبوب است و به قیمت های گزافی (در برخی منابع تا ۲۲۰ دلار به ازای هر کیلوگرم نیز عنوان شده) به فروش می رسد.



6. میگوی سفید هندی

   همان طور که از نام این گونه میگو با نام علمی (P. indicus) مشخص است، بومی سواحل اقیانوس هند است و به طور گسترده در هند پرورش داده می شود. البته در برخی منابع آمده است که میگوی هندی سفید در امتداد سواحل آفریقا نیز مشاهده شده است. این گونه از میگو در ایران و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز محبوب است. البته به دلیل گستره پخش محدود آن در سواحل ایران (تنها مناطق شرقی هرمزگان و منطقه جاسک و اطراف آن)، سهم اندکی از بازار میگو در ایران را به خود اختصاص داده است.



7. میگوی موزی

   میگوی گونه موزی با نام علمی (P. merguiensis)، یک گونه بومی آب های ساحلی اقیانوس هند تا دریای عمان است و در اندونزی و استرالیا نیز قابل پرورش در تراکم بالا است. این گونه که از گونه های بومی خلیج فارس نیز به شمار می آید، در آب های استان هرمزگان قابل صید است و در استان های بوشهر، خوزستان و به ویژه هرمزگان جزو گونه های محبوب بازار مصرف است.

   به غیر از گونه هایی که از آنها نام برده شد، گونه های دیگری مانند گونه آکیامی (Akiami paste shrimp) با نام علمی (Metapenaeus spp.) در مقادیر ناچیزی در مقایسه با گونه های نامبرده، در سطح جهان پرورش داده می شوند. برخی گونه های میگو نیز به شکل وحشی یافت می شوند که به شکل صید از دریا به بازار عرضه می شوند. در ایران گونه هایی با اسامی محلی ببری (متفاوت از گونه ببری سیاه)، سفید (متفاوت از سفید هندی یا سفید چینی) و سرتیز و... به شکل صید از دریا در بازارهای محلی استان های ساحلی جنوب محبوبیت دارند.

معرفی بیماری های اصلی میگو در سیستم پرورشی

پرچالش ترین بیماری های رایج در میگو را عمدتاً بیماری های ویروسی کشنده ای در بر می گیرند که در فارم های دارای تراکم پرورش بالا به سرعت پخش شده و می تواند کل میگوها را از بین ببرد. یک ناقل بسیار مهم این بیماری ها خود آب است و هر شیوع گسترده یک بیماری می تواند به راحتی به جمعیت میگوهای وحشی نیز منتقل شود و کل گونه را به خطر بیندازد. یک مثال از این بیماری های مخرب، بیماری سر زرد است که میگوهای گونه مونودون را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد و اولین بار در دهه هزار و نهصد و نود میلادی در جنوب شرقی آسیا و به ویژه کشور تایلند مشاهده شد.

این بیماری بسیار مسری می تواند در طول ۲ تا ۴ روز منجر به مرگ و میر دسته جمعی گسترده و یا کامل شود. در این بیماری بخش سفالوتوراکس (بخش سر و سینه بندپایان که به هم پیوسته است) در میگوها به طور ناگهانی و غیرعادی به رنگ زرد درآمده و میگوها قبل از مرگ به حالت نیمه جان در نزدیک سطح استخر پرورش جمع شده و شناور می مانند.

بیماری مخرب و شایع دیگر، بیماری سندرم لکه سفید است که به وسیله گروهی متشکل از چند ویروس ایجاد می شود که در دهه هزار و نهصد و نود میلادی در ژاپن برای اولین بار مشاهده و ثبت شد. بعد از آن، این بیماری به سراسر آسیا و سپس به قاره آمریکا گسترش یافت. این بیماری بسیار کشنده است و می تواند در عرض چند روز منجر به مرگ و میر کامل میگوها شود. علامت بروز آن وجود لکه های سفید روی بخش کاراپاس (پوسته سخت روی قسمت سر) و وجود لکه قرمز روی بخش هپاتوپانکراس (قابل مشاهده روی قسمت بالایی بدن) است که با حالت بی حالی و نزاری قبل از مرگ همراه است. بیماری مهم دیگر، سندروم تائورا است که آن هم در دهه هزار و نهصد و نود مشاهده شد. این بیماری اولین بار در اکوادور مشاهده شد و عامل آن هم یک ویروس است. این بیماری در میگوهای گونه وانامی که یک گونه غالب میگوی پرورشی است، بسیار رایج است و عمدتاً از طریق حمل و نقل میگوهای پرورشی یا مولد آلوده به عامل بیماری، منتقل می شود.

البته باکتری ها نیز عامل برخی از کشنده ترین بیماری های میگو هستند که یکی از معروف ترین آنها بیماری ویبریوز است که در ایران نیز شایع است. تحقیقات نشان داد که انواعی از باکتری های عامل ویبریوزیس در میگوهای گونه های منودون، ببری و سفید هندی پرورش یافته در ایران رایج هستند که رعایت اصول بهداشتی و کنترل عوامل تنش زا در مزارع پرورش میگو می تواند در کنترل و پیشگیری از بروز این بیماری عامل تعیین کننده ای باشد.

همان طور که در این متن مشاهده شد، طیف گسترده ای از امکانات و خدمات، اعم از خدمات طراحی و ساخت استخر پرورش، انتخاب و خرید بچه میگو و انتقال به استخر پرورش، وسایل پمپاژ و هوادهی، نیازهای خوراکی و خدمات مشاوره تغذیه و دامپزشکی و سایر موارد در صنعت پرورش میگو موردنیاز هستند. در وب سایت و اپلیکیشن مرغابی امکان بررسی و مقایسه جامع تمام گزینه های در دسترس در کشور، در تمام این زمینه ها به سهولت فراهم شده است. خدمات مشاوره ای یا آزمایشگاهی لازم نیز جهت افزایش سهولت و اطمینان فراهم است تا بهترین عملکرد ممکن برای فعالین عرصه پرورش و عرضه میگو به بازار داخلی و بین المللی حاصل شود.