نژاد های برتر گوسفند ایرانی و مقایسه آن ها از لحاظ عملکرد و سازگاری

درحقیقت، تغذیه مطلوب یکی از معیارهای مهم برای پیشرفت جوامع محسوب می شود. زیرا در پیشرفت همه جانبه یک جامعه سلامت روحی و جسمی افراد یک عامل تعیین کننده است. در بین بخش های مختلف کشاورزی، صنعت دامپروری جایگاه ویژه ای دارد که با مراجعه به وب سایت و اپلیکیشن مرغابی امکان بررسی و مقایسه هرآنچه که در این صنعت موردنیاز است جهت تصمیم گیری برای خرید، به سهولت فراهم است

به دلیل افزایش جمعیت انسانی و تقاضا برای محصولات پروتئین حیوانی، فعالیت های دامداری هرروزه در حال تغییر از شکل سنتی به صنعتی است. به دلایل مختلف، پرورش گوسفند و بز (دام سبک) نسبت به دام سنگین (گاو شیری یا گاو پرواری) برای پرورش دهندگان تازه کار راحت تر است؛ بنابراین، پرورش آن از طرف متولیان اشتغال زایی در کشورهای مختلف مورد حمایت بیشتری قرار گرفته است.

در ایران، به دلیل قدمت پرورش گوسفند و بز (به عنوان یکی از خاستگاه های اولیه پرورش گوسفند و بز در جهان)، نژادهای گوسفند از تنوع بالایی برخوردارند. برای تشخیص و گروه بندی نژادهای گوسفند از یکدیگر بایستی به عوامل متنوعی مانند ویژگی های ظاهری، جثه و کاربرد آن ها توجه کرد. گروه نسبتاً بزرگی از گوسفندان که در صفات ظاهری نظیر رنگ بدن، نوع شاخ و شکل دنبه و صفات دیگر نظیر تحدب یا تقعر بینی، قوس حدقه و ... با هم مطابقت داشته و این صفات را به نسل های بعدی نیز منتقل کنند را می توان یک نژاد به حساب آورد؛ بنابراین، همسان بودن بالای صفات بارز در تشخیص ظاهری و موروثی بودن آنها شرط اساسی برای موجودیت یک نژاد است.

نژادها را می توان بر اساس معیارهای دیگری چون تولیدات عمده هر نژاد، منطقه پرورش، وجود یا عدم وجود دنبه و نوع پشم و... نیز طبقه بندی کرد.

مهم ترین نژادهای گوسفند ایران به شرح زیر است:

نژادهای مورداستفاده برای تولید پوست:

در بین بسیاری از گوسفندان پوستی، نژاد قره گل به خاطر پوست زیبا و مرغوب بره ی تازه متولد شده، شهره عام و خاص است. منشأ نژاد قره گل از گوسفند وحشی اوریال آسیایی با نام علمی (Ovis vignei Blyth) است. قره گل از معروف ترین نژادهای گوسفند پوستی در دنیا است و در برخی منابع با عنوان کهن ترین نژاد گوسفند اهلی از آن یاد شده است. شواهد تاریخی موجود در مورد پوست بره های ایرانی به ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. نژاد قره گل بومی بخش هایی از آسیای مرکزی و ایران (خصوصاً کشور ترکمنستان و استان های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی) است و به تقلید از نام یک روستا نام گذاری شده است. البته با نام نژاد چال نیز شناخته شده است و یکی از محل های اصلی پرورش و اصلاح نژاد آن در شهرستان سرخس مستقر است.

پوست بره قره گل را با نام پوست ایرانی نیز می نامند. یک گروه از این نژاد نیز با نام قره گل شیراز شناخته شده که محل پرورش این نژاد استان فارس است. این نژاد بر اساس خصوصیات ظاهری دنبه به دو گروه تقسیم می شود و در منابع آمده است که پوست بره های گوسفندهای بدون دنبه در این نژاد از گوسفندهای دنبه دار مرغوب تر است.

انواع پوست قره گل از نظر سن و نوع گل

1. پوست بره های اصطلاحاً تودلی (پوست های بره های نارس)، بره هایی که معمولاً چند روز قبل از تولد سقط شده اند، دارای مرغوبیت بالا همراه با گل فشرده و بسیار زیبا است. درگذشته، پوست های به دست آمده، بر اساس روش به دست آمدن بره ها جهت استحصال پوست از آنها، به دو نوع تقر و غریق تقسیم بندی می شد. متأسفانه، درگذشته برای به دست آوردن پوست نقر عده ای از دامداران با لگدزدن به پهلوی میش ها در روزهای آخر آبستنی سبب سقط جنین آن می شدند.

   این عمل غیراخلاقی علاوه بر عقیم کردن و ایجاد مشکلات تولیدمثلی در دام های ماده، تلفات و خسارات زیادی به دامداران وارد می کرد. به این عمل تقرکشی گفته می شد و بره هایی که ۱۰-۱۵ روز زودتر از موعد مقرر دنیا آمده اند نیز دارای پوست هایی با همین کیفیت بالا هستند. غریق، به پوست بره هایی اطلاق می شود که ۲-۵ روز قبل از زایمان و عمدتاً به طور طبیعی سقط شده اند. مو و جعد این نوع پوست بلندتر و برجسته تر است و از نظر مرغوبیت بعد از تقر قرار می گیرد.

   پوست های نوع لیسه به پوست هایی گفته می شود که تقریباً در ماه سوم و یا چهارم آبستنی از بره های سقط شده به دست می آیند. لیسه نیز نوع مشهوری از پوست های قره گل است، اما فاقد استحکام، بدون طرح گل و مزایای دیگر است در نتیجه ارزش کمی دارد.

2. پوست هایی که از بره های سالم و متولد شده به دست می آیند. این پوست ها به نام قره گل یا استراکان معروف بوده و از نظر گل به انواع زیر تقسیم می شوند:

   • پوست گل غلطان (گل قلم یا گل سیگاری)، جعد گل ها در این پوست لوله ای شکل است و در تمام عرض پوست از بالا به پایین گسترده شده است.
   • پوست لوبیایی یا نخودی، در این پوست گل ها به شکل لوبیا و یا به شکل نخود هستند.
   • آقا گل یا گل اشرفی، در این نوع پوست گل ها مشابه گل قلم یا گل غلطان است، ولی دارای جعدهای نامنظم و درشت تر است.
   • گل حلقه ای، این گل ها اغلب در پوست های قره گل شیراز مشاهده می شوند و گل های حلقه ای شکل آن روی هم قرار می گیرند.
   • گل کنیزی (سنجاقی یا حبشی)، در این نوع پوست گل ها بسیار ریز و شبیه به ته سنجاق و دارای جعد خاص مشابه سر افراد نژادهای سیاه پوست است. به همین دلیل به آن گل حبشی یا گل کنیزی هم گفته می شد.
   • چپ جمع، گل ها در این پوست شبیه قلم هستند. ولی قلم ها کامل نبوده و جهت لوله یا گل های حاصل برعکس و از طرف دم به سوی سر است.

گوسفند زندی (قره گل ورامین)

نژاد زندی سویه ای از نژاد قره گل است که محل پرورش کنونی این نژاد نواحی بین قم تا ورامین است. این نژاد به رنگ های سیاه، خاکستری، قهوه ای و خرمایی دیده شده است. همچنین، مقاومت بالایی دارد و مناسب پرورش در سیستم های وابسته به کوچ (ییلاقی و قشلاقی) است. پوست بره های نوزاد این نژاد جعد و گل های زیبا و متنوع دارد.

نژاد گوشتی:

همان طور که همگان می دانند، هدف اصلی از پرورش گوسفند در ایران، تولید گوشت و سپس پوست و پشم و سایر محصولات است. توجه به تولید گوشت در ایران موجب شده تا دامداران به پرورش دام هایی که استعداد تولید دو یا چند بره را داشته باشند، علاقه زیاد نشان دهند. نژادهای گوسفند گوشتی در ایران از تنوع بیشتری برخوردار است. معمولاً ریشه نام های نژادهای ایرانی به محل پرورش عمده یا شکل گرفتن آن نژاد، اقوام عمده پرورش دهنده آن نژاد یا ویژگی ظاهری خاص آن نژاد بر می گردد.

گوسفند لری - بختیاری

گوسفند بختیاری، یکی از نژادهای سنگین وزن و ممتاز کشور از نظر صفات تولیدی است که یکی از بزرگ ترین جمعیت های گوسفند در ایران به این نژاد اختصاص دارد. گله های نسبتاً خالص آن در استان چهارمحال بختیاری و البته لرستان به طور فراوان وجود دارد. این نژاد استخوان بندی قوی و محکمی دارد. ران های پهن و عضلانی، دنبه متناسب با اندازه ی بدن و بزرگ و به طور کلی تمام اندام متناسب با جثه و قوی هستند. این نژاد نسبت به شرایط کوهستان و دشت های گرم و خشک مقاوم است و مناسب شرایط پرورش روستایی و عشایری نیز است.

گوسفند شال

گوسفند شال، محل اصلی پرورش این نژاد استان قزوین است. این نژاد مخصوص پرورش در مزرعه است و با زندگی در کوهستان سازگار نیست و وجود یک لکه سفید رنگ مستطیلی شکل بر روی پیشانی مهم ترین خصوصیت نژادی این گوسفند است. این نژاد دارای رشد سریع، ضریب تبدیل مناسب، مقاومت در برابر شرایط محیطی نامساعد و دوقلو زایی نسبتاً بالا است؛ لذا یکی از نژادهای "پیش رس" کشور است. گردن بلند و قوی، نواحی سر، دست، پا، زیر گردن و شکم فاقد پشم بوده و دنبه مستطیل شکل و آزاد به نظر می رسه.

گوسفند افشاری

محل اصلی پرورش این نژاد استان زنجان است و یکی از منابع مهم ژنتیکی گوسفندان کشور است که صفات تولیدی با ارزشی دارد. دنبه بزرگ و حجیم و دارای یک شکاف کم عمق در انتها است که توسط دنبالچه بلند پوشیده می شود و تا زیر مفصل خرگوشی امتداد دارد.

گوسفند قزل

گوسفند قزل، نژاد گوسفند قزل یکی از سویه های نژاد افشاری است. محل اصلی پرورش آن آذربایجان شرقی و بخصوص ارتفاعات سهند است. از نژاد خالص افشار سنگین تر و درشت تر است و بدن کشیده و دست و پای بلند مناسب زندگی در کوهستان است. برخی دارای لکه سفید روی پیشانی و اغلب در زیر گلو منگوله دارند. علاوه بر تولید گوشت، تولید شیر خوبی نیز دارند و پنیر لیقوان از آن گرفته می شود.

گوسفند مغانی

همان طور که از نام این نژاد پیداست، محل اولیه و منشأ این نژاد به منطقه حاصلخیز دشت مغان در استان اردبیل بر می گردد. بره های این نژاد دارای رشد مناسب بوده و برای پرواربندی بسیار مناسب هستند. به همین دلیل نژاد محبوبی خصوصاً در مناطق حاصلخیز شمال غربی ایران است. البته این نژاد در منابع نژادی مناسب برای تولید گوشت و شیر و به این جهت تا حدی دو کاربردی دانسته شده است.

گوسفند کردی

محل پرورش این نژاد استان کردستان است. دارای جثه متوسط، بدن کشیده و دست و پای بلند و قوی است. دارای دو تیپ دشت و کوهستان است و مهم ترین وجه تمایز آن شکل دنبه و رنگ بدن است. در تیپ کوهستان رنگ بدن روشن و دارای دنبه مدور اما وزن بلوغ تیپ دشتی بیشتر است که دارای دنبه کوتاه و کروی، بدون شکاف اما در تیپ کوهستان دنبالچه به صورت زائده ای رو به پایین است.

گوسفند کردی خراسان، منشأ آن نژاد کردی تیپ دشتی است. یکی از دام های پرتولید منطقه است و از نظر جثه از سایر نژادهای گوسفند استان خراسان بزرگ تر است. این نژاد به خاطر اندام نسبتاً درشت و همچنین استخوان بندی قوی برای پرواربندی مناسب است و از بهترین نژادهای گوشتی کشور است. اشتهای زیادی دارد و میزان خوراک مصرفی آن زیاد است و همچنین به خاطر کمبود رویش پشم در سطح بدن، مقاومت زیادی در مقابل سرما ندارد.

گوسفند مهربان

محل پرورش نژاد استان همدان و منطقه ای به نام مهربان است. خصوصیات ظاهری این نژاد مشابه نژاد کردی تیپ دشتی است. دنبه این نژاد بزرگ است اما نسبت به جثه کوتاه است و به دلیل دوقلو زایی قابل توجه و وزن گیری مناسب در بین نژادهای ایرانی به عنوان یک نژاد مناسب پرواربندی شناخته شده است. نژاد مهربان یک نژاد درشت جثه در بین نژادهای ایرانی و جزو محبوب ترین نژادهای گوسفند در ایران است که ویژگی ظاهری شاخص آن سروگردن دارای پوشش کوتاه و رنگ بدن عمدتاً قهوه ای و مشکی است.

گوسفند بهمئی

محل اصلی پرورش این نژاد استان کهگیلویه و بوئر احمد است. سویه ای از نژاد بختیاری است. قلم دست و پا درشت و پشت و کمر آن تخت و پهن است که در منابع نشان از ظرفیت تولید گوشت مناسب این نژاد دانسته شده است. این نژاد دنبه نسبتاً سنگین و عریضی دارد و رنگ بدن عمدتاً روشن و نزدیک به سفید همراه با لکه های تیره رنگ در نواحی انتهایی بدن مانند پوزه و دست و پا است.

نژادهای پشمی:

در ایران، نژاد گوسفندی که به معنی واقعی و صرفاً جهت خصوصیات مناسب پشم آن شناخته شود وجود ندارد ولی تولید پشم برخی از نژاد ها بیشتر است که می توان آن ها را در دسته ی جداگانه تقسیم کرد. نژادهای گوسفند ایرانی، عمدتاً دارای پشم ضخیم هستند که برای تولید فرش و قالی پشمی مناسب است. البته تلاش هایی جهت بهبود ضخامت پشم و ایجاد نژادهای دارای پشم نازک جهت صنایع نساجی و سایر مصارف در کشور توسط مراکز متولی امر پرورش نژاد دام ها انجام گرفته است. اما به دلیل این که صنعت نساجی در سراسر دنیا و ایران به دلایل مختلف و از جمله قیمت مناسب تر به سمت استفاده از الیاف مصنوعی رفته اند، قیمت پشم و نخ پشمی و تقاضای بازار برای آن بازار پشم و نخ جذابیت بالایی برای پرورش دهندگان ندارد.

با این حال، صادرات الیاف پشمی به صورت خام همچنان در ایران وضعیت نسبتاً مناسبی دارد و بخشی از صادرات غیرنفتی را در ایران شامل می شود. الیاف دامی به وسیله ۲ نوع فولیکول موجود در پوست به وجود می آیند. فولیکول اولیه الیاف ضخیم و مو را تولید می کنند و فولیکول ثانویه الیاف ظریف را به وجود می آورند به طور کلی پشم گوسفندان بر مبنای ظرافت پشم به ۲ دسته تقسیم می کنند، پشم ظریف (پشم لباس) و پشم ضخیم (پشم قالی) که همان طور که گفته شد، بیشتر نژادهای گوسفند بومی ایران این نوع پشم را تولید می کنند.

ایران ششمین تولیدکننده ی پشم خام در جهان است ولی بیش از 90% این محصول از نوع پشم ضخیم یا پشم مخصوص قالی است. عوامل ژنتیکی و محیطی زیادی در کیفیت و کمیت الیاف پشم مؤثر است. در بین نژادهای موجود در کشور پنج نژاد پشمی شناخته شده است که نژادهای کلکوهی، بلوچی، فراهانی و کرمانی مستعد پروار و تولید گوشت هم هستند و به همین خاطر نژادهای دومنظوره نیز محسوب می شوند.

گوسفند بلوچی

محل اصلی پرورش این نژاد، استان سیستان و بلوچستان است. در این نژاد به علت رشد سریع پشم، چیدن آن در دو نوبت بهار و پاییز انجام می شود. البته این نژاد به دلیل رنگ بدن یکدست سپید که فقط نقاط سیاه رنگ اندکی در محل پوزه یا انتهای دست و پا دارد و جثه نسبتاً کوچک خود، نژادی مناسب برای پرورش در مناطق نیمه بیابانی و گرمسیر شناخته شده است و در این مناطق کاربری دوگانه (پروار و پشم) خوبی دارد.

گوسفند فراهانی

محل اصلی پرورش این نژاد استان مرکزی است. شکل ظاهری این نژاد مشابه گوسفند بلوچی است و دارای رنگ های بسیار روشن همراه با نواحی تیره در اندام انتهایی ماننده پوزه و دست ها و پاها هستند. البته در این نژاد سر نسبت به جثه کمی کوچک به نظر می رسد. فیزیک بدن مناسب پرواربندی است از این رو با وجود تولید توده پشم نسبتاً پرحجم یک نژاد دومنظوره (گوشتی-پشمی) نیز محسوب می شود.

گوسفند ماکویی

محل اصلی پرورش این نژاد نواحی شمالی آذربایجان شرقی و غربی است. در مقابل تغییرات جوی تحمل بالایی داشته و از نژادهای مقاوم است. اعضای بدن آن عضلانی و دارای خصوصیات گوشتی است. پشم این نژاد از جمله بهترین نوع پشم های موجود در کشور است. پشم چین اول بره که به اصطلاح، گزوم می گویند، حدود یک کیلوگرم است. پشم ظریف با جعد و کشش لازم و یکنواختی آن که در همه نقاط بدن دیده می شود. میزان چربی پشم این گوسفند از سایر گوسفندان کمتر است.

گوسفند کلکوهی

نژاد کلکوهی یا کلکویی عمدتاً در قسمت هایی از استان تهران، قزوین و نواحی وسیعی از قم تا ورامین پرورش داده می شود. این نژاد با پوشش روشن که عمدتاً رنگ سفید تا متمایل به رنگ کرم را شامل می شود و ممکن است پوزه تیره رنگ نیز داشته باشد، شناخته شده است. هرچند گوسفند کلکوهی از بهترین نژادهای پشمی ایران است ولی به علت جثه نسبتاً کوچک مقدار تولید پشم آن اندک است. البته به نظر می رسد که در سال های اخیر با بهبود شرایط تغذیه و پرورش، پتانسیل افزایش وزن خوبی با توجه به اقلیم مناطق اصلی پرورش خود نشان داده است.

گوسفند کرمانی

محل اصلی پرورش این نژاد که در منابع مختلف جزو بهترین نژادهای ایرانی از نظر میزان تولید پشم شناخته شده است، استان کرمان است. تارهای پشم گوسفند کرمانی از الیاف پشم مطلق و بخصوص الیاف هتروتیپ تشکیل یافته است به طوریکه میزان این دو نوع تار را در محصول می توان به نسبت تقریبا مساوی در نظر گرفت. تار پشم مطلق نوعی پشم کاملا ظریف است که از خارج به داخل شامل کوتیکول و کورتکس و فاقد مغز یا کانال مدولا است. هترو تیپ نیز یک نوع تار پشم متشکل از تار پشم مطلق و کمپ است.

این نژاد که نژادی اصیل و مشهور در مناطق مرکزی ایران و دارای مقاومت مناسب و سازگاری بالایی نسبت به اقلیم مناطق مرکزی ایران است، پتانسیل پروار مناسبی نیز دارد و به دلیل تولید مناسب پشم و گوشت به عنوان یک نژاد دو منظوره خوب نیز شناخته شده است.

با توجه به تنوع مناسب نژادهای گوسفند در ایران که سازگاری بالایی با شرایط اقلیمی مناطق مختلف ایران دارند، می توان به خوبی نژاد مناسبی را از بین آنها با توجه شرایط اقلیمی و شرایط بازار محصولات دامی در هر منطقه برای پرورش انتخاب نمود.