علوفه ها، علاوه بر اینکه یکی از رایج ترین گروه مواد خوراکی مورداستفاده در تغذیه اسب ها هستند، برای سلامتی و زندگی عادی اسب ها نیز حیاتی هستند. برای اسبداران، علاوه بر آگاهی در مورد سیستم گوارشی اسب ها، داشتن آگاهی کافی در مورد محتوای مواد مغذی و یا ضد تغذیه ای موجود در منابع علوفه ای مختلف، انواع علوفه ها، فرم های فیزیکی مختلف آنها و مؤلفه های کیفی منابع مختلف علوفه ای (منابع مختلف فیبر غیر کنسانتره ای خوراک) جزو موارد الزامی است. یکی دیگر از مواردی که کسب آگاهی در مورد آن الزامی است، میزان علوفه موردنیاز هر اسب در روز است. در میان منابع علوفه ای رایج در تغذیه اسب ها، یونجه یکی از مشهورترین و پرکاربردترین منابع است.

گرچه یونجه سبز و پر برگ بسیار موردپسند اسب ها است، اما در مورد برخی موارد مانند احتمال ایجاد کولیک نگرانی هایی از بابت استفاده از یونجه (به ویژه یونجه تازه و مصرفی به شکل چرا گری در مرتع) در میان اسبداران وجود دارد. یونجه تنها یکی از منابع دردسترس تر و باکیفیت فیبر خوراک نیست، بلکه یک منبع مناسب پروتئین، انرژی، کلسیم، ویتامین آ و... نیز برای اسب ها است. البته که برای همه اسب ها با میزان مصرف یکسانی قابل‌مصرف نیست و در زمان تصمیمی گیری در مورد این ماده خوراکی باید از مزایا و چالش های موجود در مورد آن آگاهی کافی داشت.

در مقابل یونجه، یک منبع علوفه ای کم کالری و دارای غنای کمتر مواد مغذی نیز موارد استفاده خود را در اسب ها دارد. در مورد اسب های دارای فعالیت بدنی روزانه کمتر یا مواجه با معضل چاقی نیاز به چنین ماده خوراکی به طور محسوسی وجود دارد. کاه غلات و به ویژه کاه گندم یک مورد بسیار پرکاربرد و در دسترس برای این موارد است که البته در مواردی استفاده از آن به عنوان تنها منبع علوفه ای خوراک با افزایش خطر بروز دردهای شکمی آزاردهنده (به بیانی دیگر کولیک) مرتبط دانسته شده است. در ادامه این مقاله تلاش بر این است که کلیاتی از موارد مهم مرتبط با استفاده خوراکی از منابع علوفه ای و به خصوص دو مورد بالا (یونجه و کاه) شرح داده شود.

کاه در تغذیه اسب ها:

همچنین استفاده از غنی سازی کاه با اوره نیز جهت ارتقای قابلیت هضم ماده آلی و پروتئین از قدیم موردتوجه بوده است، گرچه برخی تحقیقات قابلیت جایگزینی بخش قابل توجهی از علوفه خوراک اسب را با کاه غنی سازی شده با اوره مستند نموده اند، اما با توجه به خطرات مصرف ناخودآگاه مقادیر بالاتر از حد استاندارد اوره در اسب ها، در مورد استفاده از کاه غنی سازی شده با اوره احتیاطات ویژه ای لازم است.

گرچه امروزه می توان ترکیب مناسبی از کاه و سایر علوفه با اندازه مناسب را برای تغذیه اسب ها استفاده نمود، اما با توجه به چالش های محتمل که در مورد کاه برشمرده شد (مانند افزایش احتمال کولیک)، باید در مورد تمیز و بدون خاک یا شن بودن کاه مورداستفاده در تغذیه اسب ها و اسب های دارای مشکلاتی مانند مشکلات دندانی و آرواره ای یا اسب های ضعیف، احتیاط لازم را لحاظ نمود. در مورد میزان استفاده از کاه در جیره اسب ها اجماع نظر کامل بین متخصصین وجود ندارد و بین 10 تا 25 درصد از کل علوفه مصرفی روزانه قابل جایگزینی با کاه دانسته شده است که برخی متخصصین تأکید دارند نباید این میزان به بیش از 30 درصد برسد. با این حال، برخی تحقیقات نیز در سال های اخیر نشان داده اند که حتی جایگزینی 50 درصد از علوفه مصرفی روزانه اسب ها با کاه گندم دارای کیفیت مناسب می تواند قابل انجام باشد.

همان طور که اشاره شد، این موضوع در مؤلفه های مختلفی ریشه دارد که به سن و مرحله زندگی اسب، وجود یا عدم وجود مشکلاتی مانند چاقی و سندروم متابولیک اسب ها، کیفیت و تمیزی کاه مورداستفاده، اندازه ذرات، میزان و نحوه خرد کردن و مخلوط نمودن کاه در خوراک یا خوراندن آن به شکل مجزا از سایر اجزای خوراک و فراوری های صورت گرفته بر روی کاه مصرفی و... مرتبط است. پس در مورداستفاده از کاه در جیره اسب ها باید از نظر مشاور متخصص در تغذیه و خوراک دهی اسب ها استفاده نمود تا حداکثر استفاده از مزایای آن و حداقل مواجهه با چالش های استفاده از آن محقق شود.

نکته ای که در مورد تغذیه اسب ها با منابع فیبری و به خصوص کاه گندم باید مدنظر داشت این است که اسب ها اصولاً گیاهخوارانی هستند که به مصرف روزانه مقادیر زیادی از علوفه کم کالری در وعده های پرتعداد و کم حجم عادت نموده اند. در برخی منابع این موضوع به سیر تکامل طبیعی اسب ها و فرم دستگاه گوارش اسب ها نسبت داده شده است. اسب ها بخش اصلی هضم و جذب مواد خوراکی را در بخش های پایین تر دستگاه گوارش (روده بزرگ) انجام می دهند و معده ای با اندازه ای کوچک نسبت به جثه خود (حدوداً هم اندازه با توپ بیسبال) دارند که امکان مصرف حجم بسیار بالایی از خوراک را در هر وعده مانند سایر گیاهخواران و به خصوص گیاهخوارانی مانند گاوها نمی دهد.

با توجه به این موضوع، و با توجه به اینکه هر اسب روزانه به دسترسی به خوراکی معادل با یک و نیم تا دو و نیم درصد وزن بدن خود نیاز دارد، یک اسب در طول روز بین 10 تا 15 ساعت را مشغول چرا در مرتع یا مصرف خوراک است. پس برای اسب هایی که نیاز به کنترل مصرف روزانه خوراک دارند نمی توان به میزان گسترده ای وعده های غذایی روزانه را محدود نمود. انجام اینکار می تواند سطح بالایی از تنش را به اسب وارد کند، احتمال کولیک و مشکلات گوارشی را بالا ببرد و حتی منجر به برخی مشکلات رفتاری در اسب ها شود که در اینجا استفاده از مواد خوراکی دارای چگالی پایینی از مواد مغذی مانند کاه گندم می تواند بسیار به کنترل مصرف کالری بدون کاهش محسوس در حجم غذای مصرفی کمک کند.

نکته مهم دیگری که باید در استفاده از منابع فیبری مدنظر قرار داد، این نکته است که بسیاری از متخصصین تغذیه فیبر را بعد از آب جزو مهم ترین اجزای جیره اسب ها می دانند. این موضوع تنها به تأمین احتیاجات تغذیه ای مربوط نیست و همان طور که اشاره شد حتی به مؤلفه های رفتارشناسی اسب ها نیز مرتبط است. حدود یک و نیم درصد از وزن بدن اسب نیاز آن به علوفه در روز است که حیوان به فرصتی معادل حداقل هشت ساعت در روز برای مصرف و تعامل با خوراک نیاز دارد. عدم تحقق این موارد می تواند علاوه بر عواقب فیزیولوژیکی، عواقب رفتاری نیز در اسب ها داشته باشد.

ابتدا کمی در مورد عواقب فیزیولوژیک توضیح داده می شود. این عواقب مواردی مانند انواعی از زخم معده (به خصوص عارضه Equine squamous gastric ulcer syndrome/ EGUS) را شامل می شود که در اثر افزایش اسیدیته معده به خاطر مصرف نسبت بالاتر از حد استاندارد منابع نشاسته ای در مقابل منابع علوفه ای و کاهش تولید بزاق برای ایجاد اثر بافرینگ ایجاد می شود. همچنین، مازاد نشاسته که در روده باریک نیز هضم و جذب نشده به روده بزرگ رسیده و تعادل میکروارگانیسم های روده بزرگ را به سمت افزایش اسیدهای چرب فرار و اسیدلاکتیک به هم می زند که خطر اسیدوز روده بزرگ و لامینیت (منجر به لنگش) در اسب ها را افزایش می دهد. کاهش مصرف مایعات ناشی از کاهش تولید بزاق به دلیل مصرف کمتر منابع فیبری نیز می تواند خود منجر به افزایش خطر بروز کولیک شود. به خصوص وقتی جیره غذایی اسب غنی از منابع انرژی مانند منابع نشاسته ای و دانه های غلات باشد، وجود میزان کافی از فیبر می تواند خطر اسیدوز و زخم و دردهای گوارشی ناشی از آن را به طور محسوسی کاهش دهد.

عواقب رفتارشناسی نیز مواردی مانند گازگرفتن اجزای دیوار حائل اصطبل مانند میله ها و لوله های بکاررفته در ساختار آن، جویدن اجزای چوبی محیط اطراف، کوپروفاژی (مدفوع خواری)، مصرف مواد بستر و پرخاشگری و تنش عصبی و... را در برمی گیرد که تحقیقات نشان داده تأمین میزان کافی از منابع فیبری خوراک مانند کاه و یونجه می تواند با کاهش بروز این موارد رفتاری و در نتیجه افزایش پیوند اجتماعی و تعامل مناسب با اسب های دیگر (بهبود سلامت رفتاری اسب ها) مؤثر باشد. در بخش بعدی به نکات مهم مرتبط با یونجه مورد مصرف اسب ها نیز پرداخته خواهد شد.

تصویر شماره 2- کاه غلات (به ویژه کاه گندم) یکی از منابع پرکاربرد فیبر در خوراک اسب ها است

یونجه در تغذیه اسب ها:

علوفه مصرفی اسب ها در دودسته اصلی لگومینه ها یا بقولات و گراس ها یا گرامینه ها تقسیم بندی می شوند که گیاه گندم از خانواده گراس ها یا تک لپه ای ها است. علوفه به دست آمده از اعضای این خانواده نسبت به اعضای خانواده لگومینه ها یا دو لپه ای ها (یونجه نیز عضو این خانواده است) معمولاً دارای پروتئین کمتر و فیبر بیشتری هستند. لگومینه ها که یونجه و شبدر نیز جزو آنها هستند، می توانند نیتروژن خاک را در ریشه خود تثبیت نموده و توان تولید پروتئین بالاتری در ساختار خود هستند که باعث می شود تا در کنار سایر مواد مغذی از نظر محتوای پروتئین یکی از منابع اصلی خوراکی در تغذیه اسب ها و دام های گیاهخوار (دام های نشخوارکننده) باشند.

همچنین، محتوای فیبر خانواده شامل یونجه و شبدر کمتر از گراس ها یا تک لپه ای ها است. به ویژه این موضوع که در اغلب موارد کاه غلات (گروهی از تک لپه ای ها یا گراس ها) در تغذیه استفاده می شود و در مقابل علوفه تازه یا خشک لگومینه های سبز به عنوان بخشی از خوراک اسب ها استفاده می شود، باعث تشدید این تفاوت ها می شود. علوفه لگومینه ها وقتی هنوز سبز هستند و کاملاً خشبی و بالغ نشده اند برداشت شده و به صورت تازه یا خشک شده (خشک شده در معرض هوای محیط یا سیستم های خشک کننده جدید) مورداستفاده قرار می گیرد. اما هرچقدر علوفه به سمت بلوغ کامل و زردشدن حرکت کنند (بیشتر در مورد گراس ها یا تک لپه ای ها مانند گندم، جو و یولاف برای رسیدن و برداشت دانه آنها رخ می دهد)، محتوای فیبر آنها بیشتر شده و محتوای پروتئین و سایر مواد مغذی آنها نسبت به مراحل قبلی رشد گیاه کمتر می شود.

تخمین زده شده که یونجه باکیفیت که میزان برگ زیادی داشته باشد و به خوبی خشک یا فراوری شده و نگهداری شده باشد و همچنین در زمان مناسب برداشت شده باشد (اواسط گلدهی)، محتوای پروتئین خام حدود 17 درصد و بیشتر داشته باشد که البته در مورد یونجه های فعلی تولید شده در ایران شاید کمتر بتوان چنین کیفیت و کمیت پروتئین را در یونجه ها یافت. همچنین، گرچه در اسب های بالغ با دسترسی آزاد به یونجه باکیفیت یا میزان کافی یونجه باکیفیت در جیره آنها، احتیاجات پروتئینی آنها قابل تأمین است، اما در مورد اسب های جوان و در حال رشد یونجه به تنهایی نمی تواند احتیاجات پروتئینی و اسیدآمینه ای آن ها را به طور کامل تأمین کند و بهتر است که منابع مکمل پروتئین جیره در کنسانتره مصرفی و کل جیره لحاظ شود.

امروزه انتظار می رود که اسب ها با توجه به بهبود ژنتیکی و بهبود شرایط تغذیه ای و نگهداری، عملکرد بسیار بهتری نسبت به دهه های قبلی داشته، عملکرد تولیدمثلی بهتری داشته و در مجموع عمر پربارتر و طولانی تری داشته باشند. این افزایش عمر مفید اسب ها و افزایش عملکرد کاری و ورزشی، عملکرد تولیدمثلی و سرعت رشد و افزایش انتظارات از اسب ها باعث شده که تعیین و تأمین احتیاجات تغذیه ای پیچیده تر شود. اسب های وحشی شاید بتوانند تنها با چرا در مراتع نه چندان غنی روزگار بگذرانند، اما در مورد اسب های حرفه ای و مسابقه ای جزئیات مواد مغذی موردنیاز نیز مهم است. از جمله این احتیاجات که ممکن است برخی از آنها در مقادیر کم نیاز باشند؛ اما باز هم بسیار مهم هستند، احتیاجات مواد معدنی است.

پس به خصوص اگر اسب ها بخش بزرگی از خوراک خود را با چرا در مرتع یا مزرعه یونجه مصرف می کنند، باید به تأمین این مواد مغذی در کنار خوراک اصلی توجه کافی معطوف شود.

برخی از تحقیقات نیز نشان داده اند که یونجه به دلیل محتوای بالای کلسیم و پروتئین خود می تواند تأثیر بافری بر معده داشته و دادن کمی یونجه قبل از فعالیت بدنی روزانه (تمرین و مسابقه) می تواند به کاهش تأثیر منفی اسید معده بر سلامت معده و به خصوص کاهش احتمال بروز زخم ها و دردهای معده (مانند سندروم Equine squamous gastric ulcer syndrome/ EGUS) کمک کند. در مجموع مواردی که در مورد کاه و یونجه و سایر منابع علوفه ای مورد بررسی قرار گرفت، نکات زیر قابل جمع بندی به عنوان مهم ترین موارد است.

میزان کافی یونجه و کاه (به خصوص ترکیب مناسبی از این دو) اگر در اختیار اسب باشد می تواند فواید خاص خود را برای سلامت جسمانی، گوارشی، تأمین برخی از مهم ترین اجزای موردنیاز در جیره و حتی سلامت رفتاری اسب داشته باشد. تعیین میزان و نحوه مصرف این اقلام علوفه ای (به خصوص کاه) یکی از موارد تخصصی است که باید با اخذ مشورت از متخصصین تغذیه اسب صورت گیرد. آنالیز نمونه های کاه و یونجه تأمین شده برای فارم پرورش اسب از نظر محتوای مواد مغذی می تواند بسیار به افزایش دقت بالانس جیره کمک کند. همچنین، اگر کشت یونجه مورداستفاده توسط خود فارم پرورش و نگهداری اسب صورت نمی گیرد، نظارت بر کیفیت آن از زمان تحت کشت و پرورش بودن در مزرعه، زمان برداشت، پرس نمودن و خشک نمودن و حمل و نگهداری تا زمان مصرف، گرچه پرزحمت به نظر می رسد، اما کمک می کند تا حداکثر اطمینان از کیفیت محصول خریداری شده حاصل شود و در نتیجه از حداکثر خواص مفید این ماده خوراکی در تغذیه اسب ها بهره برداری لازمه صورت گیرد.

تصویر شماره 3- یونجه یکی از رایج ترین و مغذی ترین منابع علوفه ای جیره اسب ها است که به اشکال مختلف مورد استفاده قرار می گیرد و ویژگی های کیفی آن با دقت مناسبی باید مورد آزمایش قرار گیرد

امروزه این دو ماده خوراکی (به خصوص کاه) را برای اسب های در حال رشد، حرفه ای و مسابقه ای یا اصطلاحاً اسب های عملکردی (دارای فعالیت های بدنی قابل توجه) نمی توان به عنوان تنها خوراک مصرفی یا حتی بخش عمده خوراک در نظر گرفت و نیاز به استفاده از کنسانتره تخصصی اسب و مکمل تخصصی اسب ها در کنار منابع علوفه ای باکیفیت می تواند تضمین کننده تأمین تمام احتیاجات تغذیه ای اسب ها باشد. تولید جیره ای حاوی مقادیر کافی از علوفه باکیفیت همراه با مکمل و کنسانتره های باکیفیت که توسط فرد متخصص بالانس شده باشد و حتی احتیاجات اسب ها به اسیدهای چرب مفید (مانند اسیدهای چرب اُمگا-3) را نیز تأمین نماید و دادن آن در تعداد وعده های مناسب و دسترسی راحت و مناسب اسب ها به این جیره ها (خوراکدهی اصولی) جزو الزامات پرورش و نگهداری اسب های حرفه ای و دارای عملکرد بالای زمان حال حاضر است.

نکته مهم دیگر این است که در این مقاله اشاره ای به کاه فراوری شده با مواد شیمیایی مانند اوره نیز شد. معمولاً استفاده از این ماده خوراکی به دلیل خطراتی که عدم استفاده دقیق و صحیح از آن به دنبال دارد برای اسب های آبستن، اسب های دارای فعالیت یا در حال رشد (مگر در شرایط خاص مانند کمبود شدید مواد خوراکی و...) توصیه نمی شود. استفاده از کاه غنی شده با اوره فقط می تواند با نظر فرد متخصص تغذیه اسب در مورد نحوه فراوری و استفاده و میزان مصرف روزانه آن در اسب ها (حتی اسب های بدون فعالیت و یا اسب های پانسیونی) در دستورکار قرار گیرد.