امروزه دیگر دام و طیور پرورشی (به ویژه در سیستم پرورش صنعتی) در شرایطی نیستند که مواد خوراکی متفرقه را مصرف کنند. در اکثریت غالب موارد جیره ای فرموله شده و کامل در اختیار آنها قرار می گیرد که اگر به شکل درست و اصولی تهیه شده باشد، عاری از مواد زائد و ناخواسته است. اما با توجه به اینکه در مورد مواد خوراکی مضر برای طیور و دام لیست جامع و مورد توافق همگان در دسترس نیست و سعی می شود که از همه منابع قابل مصرف (به ویژه فراورده های فرعی کشاورزی و صنایع غذایی) در حد محدودی هم شده برای کاهش هزینه خوراک و کاهش وابستگی به نهاده های اصلی خوراک دام و طیور استفاده شود، بهتر است که به موضوع مواد خوراکی مضر و ممنوع برای دام و طیور نیز پرداخته شود.

باید در تغذیه مرتعی دام و طیور توجه شود که تنوع گیاهی مراتع (به خصوص مراتع طبیعی) بالا است و گیاهان سمی برای دام و طیور در علفزارها در سراسر دنیا وجود دارند که می تواند به خطری برای آنها تبدیل شود. حتی ممکن است برخی ترکیبات سمی وجود در این گیاهان به محصولات دام و طیور (شیر، گوشت، تخم مرغ) منتقل شود و برای انسان نیز مشکل ساز شود. به همین دلیل اگر بخش بزرگی از تغذیه یا تأمین تمام خوراک دام یا طیور از چرخیدن در مرتع و محیط اطراف منزل یا مزرعه صورت می گیرد، باید به ترکیب گیاهی محیط توجه شود.

تصویر شماره 1- امروزه تغذیه و پرورش بومی دام و طیور جهت تأمین غذای خانوار روستایی و تولید محصولات ارگانیک ادامه دارد

همان طور که گفته شد، آنچه در منابع مختلف در مورد مواد خوراکی ممنوع برای دام و طیور آمده، یکسان نیست و گاهی گیج کننده و حتی متناقض است،

. این موضوع جدا از موارد آلوده کننده آب و یا خوراک عادی و رایج است که می توانند منابع آب و تولید خوراک را در حین برداشت یا جابجایی یا ذخیره آلوده کنند.

حصول اطمینان از اینکه مواد خوراکی درست و ایمن برای تغذیه دام و طیور استفاده می شوند از این جهت نیز بسیار مهم است که به ویژه جوجه ها، بره ها و گوساله ها می توانند هر چیزی را بدون اختیار در تشخیص درست از نادرست خورده و برای سلامت خود مشکلات جدی ایجاد کنند. این موارد حتی می تواند مواد خارجی کاملاً غیرخوراکی مثل ریسمان های پلاستیکی و یا سایر مواد پلاستیکی یا فلزی یا جنس های غیرخوراکی دیگر را که در خوراک وارد شده اند، شامل شود. البته که در مورد دام و طیور بالغ نیز این مورد با میزان خطر قابل توجهی می تواند صادق باشد. به هر حال در ادامه مطلب تلاش خواهد شد تا شرحی از مواد خوراکی مضر و ممنوع در تغذیه دام و طیور ارائه شود. می توان برای کسب اطلاع دقیق در مورد این مواد از دامپزشک مجرب در دسترس خود نیز کسب اطلاع دقیق تر نمود.

مواد خوراکی ممنوعه در جیره دام و طیور:

. در منابع آمده که استفاده از پوست تخم مرغ که از بقیه زائدات خوراک انسان جدا شده (خرد شده به اندازه های قابل مصرف) برای طیور بومی می تواند بسیار مفید باشد.

موادی مثل آووکادو در سبد خوراکی ایرانیان و به ویژه جوامع روستایی و بومی هنوز رایج نیستند، اما با توجه به رواج روزافزون آن در زندگی شهری، ممکن است در آینده به سبد زائدات مورداستفاده برای تغذیه دام و طیور روستایی راه پیدا کنند (به عنوان مثال در مراکز اقامتی و بوم گردی روستایی). به ویژه پوست و هسته آووکادو حاوی یک ماده به نام پرسین (persin) است که می تواند برای پرندگان سمی باشد. همچنین، موادی مانند تئوبرومین موجود در شکلات کاکائویی و پودر کاکائو، پوست مرکبات (در برخی منابع عنوان شده)، ماده سولانین موجود در پوست سیب زمینی سبز، لوبیای خام و نپخته که حاوی هِم آگلوتینین (hemagglutinin) است، غذاهای کپک زده که حاوی سموم قارچی هستند (در بخش های بعدی بیشتر توضیح داده خواهد شد) و مواد خوراکی شور یا دارای نمک بالا نیز می توانند برای دام و طیور سمی و خطرناک واقع شوند.

تخم مرغ خام به دلیل احتمال ترغیب طیور به مصرف تخم مرغ تولیدی توسط خود، هسته های میوه هایی مانند سیب، گلابی، گیلاس، آلو و زردآلو به دلیل ترکیب سیانید موجود در آنها که می تواند کشنده باشد، ریواس و برگ آن به دلیل اینکه حاوی آنتراکوئینون (anthraquinones) است و می تواند برای مرغ و اردک ملین (اسهال آور) باشد، سیر و پیاز به دلیل احتمال تأثیر بر طعم تخم مرغ در مقادیر بالا (در مقادیر مناسب به ویژه سیر می تواند مفید هم باشد) و غذای پر از چربی و روغن به دلیل ایجاد مشکل در سلامتی حیوانات دارای عمر اقتصادی بالاتر مانند طیور تخم گذار و دام های مولد یا شیرده از طریق افزایش بیش از حد وزن و کافئین موجود در محصولاتی مانند تفاله قهوه که می تواند برای پرندگان سمی باشد (از طریق ایجاد مشکل در ضربان قلب) باید موردتوجه قرار گیرند.

با توجه به موارد گفته شده، برای تغذیه دام و طیور بومی و روستایی استفاده از برنج و غلات مانند گندم، ذرت و جو بدون نمک و فراوری بیش از حد و تقریباً همه میوه ها بدون هسته بی خطر هستند. البته دانه های میوه هایی مانند انگور، مرکبات، کدوحلوایی، کدوتنبل، گوجه فرنگی، خربزه، انار و انواع توت ها برای دام و طیور در منابع بی خطر ارزیابی شده اند. اکثر سبزی ها (به ویژه به شکل پخته) برای دام و طیور بی خطر ارزیابی شده اند. حتی ریحان و پونه برای سیستم ایمنی طیور مفید ارزیابی شده است. اگر در میان زائدات خوراکی انسانی که برای تغذیه دام و طیور استفاده می شود گوشت به شکل پخته و در مقادیر معتدل وجود دارد نیز ایراد چندانی متوجه آن نیست. پوست تخم مرغ هم نه تنها بد نیست؛ بلکه منبع بسیار خوب کلسیم است، اما اندازه ذرات مناسب برای مصرف باید داشته باشد. دانه ها خانواده لوبیاها نیز در صورت پخت مناسب ایرادی برای تغذیه دام و طیور ندارند. آجیل ها در مقادیر متعادل، بدون نمک و با اندازه قطعات مناسب قابل استفاده هستند.

با وجود توضیحاتی که در بالا عنوان شد،

در مورد طیور و دام های صنعتی یا نیمه صنعتی نیز سیستم تأمین مواد اولیه، تولید خوراک و ذخیره مواد اولیه یا خوراک و انتقال دان یا خوراک به دسترس طیور یا دام برای مصرف را باید از لحاظ ورود زائدات یا مازاد موادی مانند نمک در حجمی که مشکل زا شود کنترل نمود.

تصویر شماره 2- در تغذیه دام و طیور بومی و روستایی باید توجه ویژه ای داشت که چه موادخوراکی برای آنها مضر و سمی است

مواد شیمیایی سمی (مانند مواد ضدعفونی، آفت کش ها و...) در صورت مصرف دهانی: یکی از مهم ترین گروه های مواد آلاینده شیمیایی که به خوراک دام و طیور راه پیدا می کنند و حتی از طریق مصرف محصولات دام و طیور نیز می توانند به بدن انسان نیز راه یابند را دیوکسین ها (Dioxins) شامل می شود. دیوکسین ها سه گروه اصلی دارند که CDD یا دی بنزو پی دیوکسین های حاوی کلر، PCDF یا دی بنزو فوران های پلی کُلُرین و برخی از ترکیبات بی فنل پلی کلرینه را شامل می شود. PCDFها و CDDها محصولات فرعی فرایندهای تولیدی انسانی و برخی فرایندهای طبیعی (به عنوان مثال آتش سوزی ها) هستند و تولید PCBها در تعدادی از کشورها ممنوع شده که تعداد این کشورها رو به افزایش است. BPA یا فتالات بیس فنول نیز یکی از این ترکیبات است که در برخی از بطری های آب و نوشیدنی ها یافت شده است. البته در همه صنایع تلاش مداوم بر این است که تولید دیوکسین ها کاهش یابد و میزان تولید آن در کشورهایی مانند آمریکا تا 90 درصد نیز نسبت به قبل (دهه 1980 میلادی) کاهش یافته است.

گرچه اجتناب مستقیم از آلودگی به دیوکسین ها حداقل به طور کامل برای دامداران و پرورش دهندگان طیور میسر نیست (زیرا این مواد می توانند مسافت طولانی را در آب یا هوا طی کنند و بسیار دیر تجزیه می شوند)، اما اجتناب از نزدیکی فارم یا مواد خوراکی موجود در آن از فعالیت هایی مانند بازیافت محصولات الکترونیکی، سوزاندن و روشن کردن آتش به خصوص برای دفع زباله های تجاری و شهری، سیگارها و باقیمانده های آن، فرایندهای صنعتی تصفیه و ذوب کردن خمیرکاغذ با استفاده از کلر، استفاده از سوخت هایی مانند چوب، زغال و نفت و تولید برخی علف کش ها یا آفت کش ها به عنوان فعالیت های اصلی منجر به تولید دیوکسین ها می تواند مؤثر باشد.

در مورد استفاده از مواد شیمیایی مختلف تحت عناوین مختلف مانند ضدعفونی فارم دام و طیور، استفاده به عنوان آفت کش و دفع کننده حیوانات موذی و علف های هرز و سایر موارد توصیه می شود که حتماً از افراد متخصص در استفاده از سموم یا مواد شیمیایی یا بخش خدمات پشتیبانی شرکت تولیدکننده یا عرضه کننده آن مشورت گرفته شود تا این مواد علاوه بر این برای افراد شاغل در فارم خطرساز نشوند، باعث خطر برای دام و طیور و افراد مصرف کننده محصولات آن ها نشود.

کپک ها و سموم قارچی: همان طور که گفته شد،

به ویژه در مورد انتقال آفلاتوکسین B1 به کبد و شیر (به عنوان آفلاتوکسین M1) و تخم مرغ، انتقال اکراتوکسین A و دئوکسی نیوالنول (DON) به گوشت (تحت عنوان DOM1 در گوشت)، انتقال زیرالنون به گوشت تحت عنوان زیرالنول در مجامع علمی اطلاعات نسبتاً جامعی جمع آوری شده است. سم قارچی بسیار مخرب و سرطان زای آفلاتوکسین B1 که تحت عنوان یکی از مخرب ترین سموم ساخته شده در طبیعت شناخته می شود و انتقال آن از طریق شیر به انسان و اثرات مخرب آن بر سلامتی انسان بسیار امروزه موردتوجه است، از طریق مواد خوراکی کپک زده در دام و طیور مصرف می شود. مواد خوراکی مانند غلات (به خصوص ذرت)، پنبه دانه، بادام زمینی، سبوس برنج و حتی هسته خرما می توانند به سم آفلاتوکسین آلوده شوند.

هر محصول خوراکی که برای تغذیه دام و طیور استفاده می شود را می توان به ویژه در شرایط اقلیمی گرمسیری و نیمه گرمسیری (به خصوص گرم و مرطوب) مستعد آلودگی به قارچ ها و کپک ها دانست. اگر شرایط نگهداری و جابجایی مناسب برای مواد خوراکی رعایت نشود، احتمال بروز این مشکل تشدید تصاعدی خواهد داشت. در مورد دام و طیور بومی استفاده از مواد زائد و باقیمانده از مصرف انسانی که کپک زده (حتی در میزان اندک) به هیچ وجه مجاز نیست و برای سلامتی خود آن حیوان و البته مصرف کننده محصولات آن مضر است. اهمیت توجه به کپک زدگی در تغذیه بومی و روستایی دام وقتی خود را بیش از پیش نشان می دهد که به استفاده گسترده از نان خشک و زائدات نان در این کار توجه شود. نان های زائد و دورریختنی می توانند منبع بسیار جدی کپک ها باشند که باید به آن توجه ویژه ای داشت. در حالت صنعتی و نیمه صنعتی نیز باید در دفعات و به شکل مناسب نمونه گیری از مواد خوراکی انجام شود و به خصوص اگر آلودگی بیش از حد تعیین شده به سموم خطرناکی مانند آفلاتوکسین مشاهده شد از تغذیه دام و طیور پرواری یا دام های شیرده و آبستن توسط آن به جدیت اجتناب شود.

داروهای دامپزشکی در موارد نابجا: استفاده نابجا و بدون تجویز دامپزشک از داروهای دامپزشکی که به ویژه مقدار مصرف بیش از حد اصولی یا مجاز را نیز شامل شود، نه تنها مفید نیست که می تواند مخرب و مضر باشد. بقایای داروهای دامپزشکی در مواد خوراکی با منشأ دامی، طیوری یا شیلاتی (آبزیان) یک مورد جدی برای ایمنی و سلامت جمعیت انسانی طی دهه های اخیر در نظر گرفته می شود. یکی از موارد مهم ناشی از این معضل را می توان انتقال باقی مانده آنتی بیوتیک ها در شیر به جمعیت انسانی و ایجاد مقاومت تدریجی عوامل بیماری زا در برابر آنتی بیوتیک ها دانست که خطر بزرگی برای سلامت جامعه انسانی می تواند باشد. به دلایلی مانند این است که استفاده از آنتی بیوتیک های یونوفره در خوراک دام و طیور به عنوان ترکیب محرک رشد (AGP) در حال محدودشدن و ممنوع شدن روزافزون در سراسر دنیا است.

فلزات سنگین: فلزات سنگین و به خصوص مواردی مانند کادمیوم که یک آلاینده مواد خوراکی در نقاط مختلف جهان است (به ویژه علوفه و غلات و سایر نهاده ها که در نزدیکی محل های غنی از این ماده و معادن استخراج مواد معدنی کشت شده اند)، امروزه بسیار موردتوجه هستند. آرسنیک و جیوه نیز جزو فلزات سنگین مضر هستند که در محیط زیست به شکل گسترده ای یافت می شوند و آلودگی برخی محصولات زراعی به آن ها به مشکلی جدی تبدیل شده است. در مواد خوراکی با منشأ دریایی نیز آلودگی به مقادیر بیش از حد استاندارد فلز سرب نیز محتمل است. هر کدام از این فلزات سنگین در ارگان های خاصی در بدن حیوانات (از جمله کبد و کلیه) تجمع یافته و می توانند مشکل ساز شوند. اگر در مورد ماده خوراکی خاصی به دلیل محل کشت و فراوری آن (نزدیکی به معادن و یا خاک های غنی از فلزات سنگین) شکی وجود دارد، بهتر است که مورد آزمایش قرار گیرد تا با اطمینان کافی در خوراک دام و طیور مصرف شود. در برخی مواد اولیه خوراک دام و طیور نیز به طور پیش فرض مقادیر فلزات سنگین خاص مثل فلوئور یا آرسنیک یا سرب به عنوان بخشی از گواهی آنالیز ارائه شده توسط عرضه کننده این محصولات، در نظر گرفته می شود.

موارد خطرزای بیولوژیک: برخی مواد خوراکی مورداستفاده برای تغذیه دام و طیور دارای مخاطرات بیولوژیک هستند که مورد شاخص در بین آنها مواد خوراکی دارای منشأ حیوانی است که به طور مستقیم در تغذیه حیوانات استفاده می شوند. به عنوان مثال اگر از ضایعات گوشت یا ضایعات کشتارگاهی بدون فراوری کافی یا حتی احتمالاً به صورت مستقیم در تغذیه دام و طیور استفاده شود، می تواند ریسک ابتلا به عوامل میکروبی مضر مانند سالمونلا، بروسلوز و انگل ها را افزایش دهد. حتی بروسلوز می تواند در مراتعی که برای چرای دام استفاده می شود و دام آلوده به این عامل بیماری زا در آن گوساله یا بره خود را به دنیا آورده یا سقط کرده است منتقل شود. زیرا جفت حیوانات آلوده که از بدن آنها به فضای مرتع دفع می شود حاوی سطوح بالایی از میکروارگانیسم بروسلا است. سالمونلا و بروسلا می توانند از طریق محصولات دامی خام مانند شیر (تحت عنوان تب مالت) و گوشت به انسان منتقل شده و بیماری زایی بسیار جدی داشته باشند.

تصویر شماره 3- علاوه بر خوراک های دارای مواد سمی، خوراک های کپک زده یا حاوی مقادیر بالای فلزات سنگین یا سایر آلودگی های مضر را نیز باید در تغذیه دام و طیور مورد توجه قرار داد

با توجه به همه مواردی که در مورد مواد ممنوعه در تغذیه دام و طیور گفته شد، به نظر می رسد که فرقی نمی کند که فعالیت پرورش دام و طیور در چه ابعادی و به چه شکلی انجام می شود و درهرصورت باید در مورد این مواد از دامپزشک یا هر فرد مجرب و آگاهی که در دسترس باشد اطلاع کسب نمود. امروزه در دسترس بودن اینترنت و تلفن های هوشمند که تقریباً در هر مکانی قابل دسترس است، می تواند بسیار کمک کند تا خدمات مشاوره لازمه جهت تغذیه دام و طیور و از جمله آگاهی لازم در مورد مواد ممنوعه یا مضر در تغذیه دام و طیور کسب شود. اپلیکیشن ها و وب سایت های جامع عرضه محصولات و خدمات در حوزه تغذیه دام و طیور به زبان فارسی نیز به سهولت در دسترس هستند تا همه امکانات نرم افزاری (آموزش، مشاوره و...) و سخت افزاری (مواد خوراکی، تجهیزات میکس و تولید و حمل خوراک و...) لازمه را با امکان بررسی و مقایسه بین ارائه دهندگان در سطح منطقه موردنظر یا کشور در اختیار افراد نیازمند به آن ها (چه در سطح بومی و روستایی و چه در سطح نیمه صنعتی و صنعتی) قرار دهند.