ژل رویال، تاریخچه و روش تولید، خواص و کاربردهای آن

ژل رویال ترکیبی دارای بافت و شکل کَره ای و رنگ سفید متمایل به زرد است که توسط غدد هیپوفارنکس (Hypopharyngeal gland) زنبورهای کارگر ترشح می شود. ژل رویال طعم ترش یا تلخ و بافت چسبناک ژلاتینی دارد که بوی خاصی هم دارد. زنبورهای کارگر از آن برای تغذیه لاروهای کارگر و نر در سه روز اول مرحله لاروی و تغذیه ملکه از آغاز مرحله لاروی تا تمام طول عمر استفاده می کنند. غدد هیپوفارنکس یک جفت غده هستند که در دو طرف سر زنبورهای کارگر قرار دارند. البته در تحقیقات عنوان شده است که کیفیت و کمیت ژل رویال تولید شده توسط زنبورهای کارگر به کیفیت و کمیت گرده گل و سایر موارد مصرفی توسط زنبورهای کارگر بسیار حساس و وابسته است. ژل رویال در طول تاریخ و در میان فرهنگ های مختلف یا در بین افراد شاغل در طب سنتی به عنوان اکسیر جوانی و طول عمر شناخته شده است. برخی از افراد شاهد این نظر را طول عمر بسیار کوتاه زنبورهای کارگر و نر در مقابل زنبورهای ملکه (2 ماه در مقابل 2 تا 5 سال) دانسته اند.

با توجه به این موارد، دور ذهن نیست که این محصول در طول تاریخ موردتوجه جوامع انسانی بوده باشند. یکی از اولین شواهد تاریخی استفاده از ژل رویال به یونان باستان بر می گردد که در اساطیر آنها ژل رویال به عنوان یکی از اجزای ترکیب آمبروسیا (عامل جاودانگی خدایان یونان باستان) ذکر شده است. در آن زمان بدون دانستن اثرات آن مورد مصرف بود تا اینکه ارسطو (دانشمند مشهور یونان باستان) با بررسی اثرات آن بر روی زنبورعسل ملکه اعلام نمود که ژل رویال عامل افزایش قدرت بدنی و از آن مهم تر عامل بهبود عملکرد ذهنی و فکری است. در مصر باستان، ژل رویال به عنوان یک ماده آرایشی مشهور و اشرافی موردتوجه بسیار بوده است. حتی برخی منابع عنوان نموده اند که اوج شهرت آن در مصر باستان از مطرح شدن آن به عنوان یکی از رازهای کلئوپاترا (ملکه مشهور به زیبایی در خاندان فراعنه مصر) منشأ گرفته است. همچنین، ژل رویال به عنوان یک ماده خوراکی رایج در بین فراعنه نیز مطرح بود که نماد قدرت و عظمت فراعنه مصر لقب گرفت. در آسیای شرقی نیز از زمان های بسیار دور ژل رویال در طب سنتی چینی به عنوان عامل افزایش طول عمر و قدرت مردانگی مطرح بوده است.

اولین کسی که ترکیب تغذیه ای مورداستفاده توسط زنبورهای کارگر برای تغذیه شاهخان (شاهخون یا سلول نگهداری و پرورش لارو ملکه) را در قرن هفدهم میلادی کشف نمود، طبیعت شناس و حشره شناس هلندی "جان سومردام" بود که در ادامه آن و در قرن هجدهم میلادی، دانشمند فرانسوی "رنه آنتوان درئومور" اصطلاح ژل رویال یا ژل سلطنتی را برای نامیدن ماده خوراکی اختصاصی ملکه زنبورعسل رایج نمود. او هم دلیل رشد فوق العاده و عمر طولانی ملکه را نسبت به سایر زنبورها به مصرف ژل رویال نسبت داد. در دهه هزار و هشتصد و پنجاه میلادی بود که زنبوردار مشهور لورنزو لورین لانگستروت که مخترع کندوهای مشهور لانگستروت یا اصطلاحاٌ کندوهای آمریکایی نیز بود (پدر زنبورداری نوین)، به عنوان یکی از اولین افرادی مطرح شد که ژل رویال را مورد تجزیه و تحلیل شیمیایی قرار داد. اما از اوایل دهه شصت میلادی به بعد بود که به مرور ویژگی های ژل رویال به شکل علمی و دقیق مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت و امروزه نیز همچنان خواص و ویژگی های ژل رویال مورد تحقیق و بررسی علمی قرار دارد.

ترکیب ژل رویال و عوامل مؤثر بر آن

ژل رویال یک ترکیب اسیدی است (Ph حدود سه و شش دهم تا چهار و دو دهم) که عمدتاً از آب، کربوهیدرات (قندها)، پروتئین ها، لیپیدها (چربی ها)، ویتامین ها و برخی نمک های معدنی ساخته شده است. عمده این محصول را رطوبت تشکیل می دهد که بین 60 تا 70 درصد از آن را شامل می شود و پس از آن کربوهیدرات ها عمده ترین ترکیب تشکیل دهنده آن ( ۱۱ تا ۲۳ درصد) هستند. پروتئین ها ۹ تا ۱۸ درصد و چربی ها (لیپیدها) بین ۴ تا ۸ درصد از ترکیب ژل رویال را شامل می شوند. باقیمانده ترکیب ژل رویال که حدود هشت دهم تا سه درصد از ترکیب آن را شامل می شود را ویتامین ها، نمک های معدنی و سایر ترکیبات جزئی یا ناشناخته در بر می گیرند. همان طور که گفته شد، ترکیب ژل رویال بستگی زیادی به گرده گل و سایر مواد مصرفی توسط زنبورهای کارگر دارد، اما ترکیب ژل رویال می تواند تحت تأثیر عواملی دیگری مانند شرایط فصلی و اقلیمی، متابولیت ها و تغییرات فیزیولوژیک، ژنتیک و نژاد زنبورها و به طور خاص تحت تأثیر شرایط نگهداری پس از برداشت قرار گیرد.

تحقیقات مختلف نشان داده که تغییرات رخ داده در ترکیب ژل رویال می تواند بر فعالیت ضدمیکروبی و سایر خواص آن مؤثر باشد. همچنین، دانه های گرده گل نیز معمولاً در ژل رویال مشاهده می شود که می تواند مشخص کننده محل تولید ژل رویال و منشأ پروتئین های گیاهی موجود در آن موردتوجه قرار گیرد. باید در نگهداری و مصرف ژل رویال توجه نمود که به نور و گرما حساس است و در اثر تماس مستقیم با گرما، نور و هوای محیط متحمل اکسیداسیون و فساد می شود.

نحوه تولید ژل رویال

در منابع آمده است که تولید ژل رویال به روش امروزی عمدتاً در دهه 1940 در کشور ژاپن توسعه یافت. دلیل این موضوع به واردات و مصرف بسیار بالای ژل رویال در ژاپن و پس از آن سایر کشورهای شرق آسیا مانند تایوان و چین باز می گردد. برای این کار معمولاً سه یا چهار ردیف حاوی 34 سلول پلاستیکی (بین 30 تا 90 سلول) مشابه شاه خان (شاهخون) به هر کندو وارد می شود و لارو دوروزه زنبورعسل نیز با سنجاق مخصوص برداشته شده و به خانه ها منتقل می شود. باید دقت شود که لاروها به گونه ای به سلول های تولید ژل رویال منتقل شوند که نه طی این کار آسیب ببینند و نه با موقعیت نادرست در سلول ها قرار گیرند. سه روز بعد از این انتقال است که ژل رویال با قاشق های کوچک مخصوص به این کار جمع آوری شده و پس از فیلترشدن از بابت وجود تکه های موم یا لارو به وسیله توری نایلونی ظریف مخصوص (در برخی منابع توصیه شده که از فیلترهای فلزی استفاده نشود)، در شرایط مناسب نگهداری و به بازار مصرف حمل می شود (معمولاً در فریزر نگهداری می شود). باید توجه نمود که هرگونه مواد یا وسایلی که با ژل رویال در تماس است و دست های فرد یا افراد انجام دهنده برداشت و بسته بندی ژل رویال حتماً تمیز و ضدعفونی شده باشند.

می توان جهت ضد عفونی وسایل از الکل یا حرارت و یا مواد و روش های ضدعفونی کننده توصیه شده توسط افراد متخصص استفاده نمود. سلول های تولید ژل رویال نیز بعد از هر بار تخلیه بوسیله کاردک یا قاشق مخصوص و یا دستگاه مکنده مخصوص، برای یک دوره جدید تولید ژل رویال آماده می شوند. تخمین زده شده که به طور متوسط می توان از یک سلول ۴۰۰ میلی گرم ژل رویال برداشت نمود که مجموعاً حدود ۱ تا ۲ کیلوگرم از یک زنبورستان حاوی حدود ۶۰ عدد کندو قابل برداشت است.

خواص و ویژگی های ژل رویال

به طور کلی در سال های اخیر تمرکز ویژه ای بر روی تحقیق پیرامون اجزای پروتئینی و لیپیدی ژل رویال، خواص ضدمیکروبی ژل رویال و کاربردهای آن در آینده علم پزشکی قرار گرفته است. خواص ضد میکروبی ژل رویال خام به اسید چرب 10- هیدروکسی -2- دسنوئیک اسید (10-hydroxy-2-decenoic acid)، پروتئین رویالیسین (Royalisin) و پروتئین ژلئینز (Jelleines) نسبت داده شده است. این خواص ضدمیکروبی ژل رویال باعث شده که به عنوان افزودنی طبیعی بالقوه برای محصولات مختلف نیز مطرح شود. ژل رویال و ترکیبات مشتق شده از آن بالاترین فعالیت ضدباکتریایی (به ویژه بر ضد باکتری های گرم مثبت) را از خود در تحقیقات مختلف نشان داده است.

گرچه فعالیت ضدمیکروبی ژل رویال در برابر باکتری های گرم منفی کمتر از باکتری های گرم مثبت است، اما مؤثر بودن ژل رویال بر ضد تعداد کثیری از باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک (مانند باکتری استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به آنتی بیوتیک) باعث شده که توجه ویژه ای به خواص آنتی باکتریال ژل رویال معطوف شود. دلیل این توجه ویژه به این موضوع بر می گردد که در سال های اخیر تعداد باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک به دلیل استفاده بی رویه از آنتی بیوتیک ها رو به افزایش بوده است که چالش بسیار خطرناکی برای آینده سلامت جامعه بشری است. با توجه به این موضوع است که توجه به ترکیبات طبیعی ضدباکتری مانند عصاره های گیاهی، اسانس ها و پپتیدهای ضدمیکروبی تولید شده توسط جانداران و از جمله آنها ژل رویال رو به فزونی است.

با توجه به این موضوع تحقیقات علمی پرشماری در مورد اجزای ضدمیکروبی ژل رویال، سازوکار تأثیر آنها و جداسازی و خالص سازی آنها در حال انجام است که نقطه شروعی برای فرمولاسیون و تولید محصولات جدید از ژل رویال برای مصارف درمانی و دارویی و به خصوص به عنوان جایگزین آنتی بیوتیک ها است. البته فواید متعدد دیگری نیز برای ژل رویال در منابع و تحقیقات معتبر عنوان شده است که برخی از آنها به شرح زیر است.

خواص تغذیه ای ژل رویال را نباید از نظر دور داشت. علاوه بر ترکیبات ضدمیکروبی که به آنها پرداخته شد، همان طور که پیش از این گفته شده ژل رویال به دلیل ۹ گلیکوپروتئین مختلف که ترکیب پروتئینی اصلی ژل رویال (MRJPs) را می سازند و در کنار چندین ویتامین مختلف و چربی ها و کربوهیدرات های موجود در آن دارای خواص تغذیه ای قابل توجهی است. گرچه میزان ویتامین ها و مواد معدنی کمیاب موجود در ژل رویال که برای سلامتی و عملکرد بدنی مهم هستند در بخش قبلی اندک عنوان شده است، اما ویتامین های مهم و ضروری گروه ویتامین های B مانند تیامین (B1)، ریبوفلاوین (B2)، اسید پانتوتنیک (B5)، پریدوکسین (B6)، نیاسین (B3)، اسیدفولیک (B9)، اینوزیتول (B8) و بیوتین (B7) در آن موجود است.

در مطالعات علمی مختلف عنوان شده که ژل رویال علاوه بر خواص ضدمیکروبی (آنتی باکتریال) دارای خواص کاهش دهنده یا ضدالتهاب و ضد تنش اکسیداتیو است که به اسیدهای آمینه خاص، اسیدهای چرب و ترکیبات فنلی موجود در ژل رویال نسبت داده شده اند. زیرا این گونه ترکیبات دارای اثرات بالقوه آنتی اکسیدانی هستند. به نظر می رسد به همین دلایل است که در چند تحقیق علمی استفاده از ژل رویال باعث کاهش آزاد نمودن ترکیبات شیمیایی پیش التهابی از سلول های ایمنی شده است. البته مطالعات انسانی بیشتری برای نتیجه گیری قطعی در مورد اثر مثبت ژل رویال بر روی کاهش یا درمان التهابات لازم است. اکنون تحقیقاتی در دست انجام است که به عنوان مثال یکی از این تحقیقات نتایج معنی دار مثبتی از مصرف ژل رویال و خواص ضدالتهابی آن بر روی سرطان روده بزرگ مشاهده نموده است

مطالعات حیوانی و انسانی نشان داده است که ژل رویال می تواند بر سطح کلسترول خون تأثیر مثبت گذاشته و در نتیجه باعث کاهش خطر بیماری های قلبی عروقی شود. گرچه سازوکار دقیق آن به طور کامل شناسایی نشده است، اما دلیل آن به پروتئین های خاص موجود در ترکیب ژل رویال و اثرات آنها بر کاهش کلسترول خون نسبت داده شده است. به ویژه تحقیقات حیوانی نشان داده که استفاده از ژل رویال به طور قابل توجهی سطح کلسترول بد (LDL) را کاهش داده است. همین طور در تحقیقات انسانی مشاهده شده که یک ماه استفاده روزانه سه گرم ژل رویال کاهش معنی دار و قابل مشاهده ای در سطح کلسترول بد خون (LDL) نشان داد. البته هنوز تحقیقاتی بیشتر پیرامون این موضوع و درک بهتر تأثیر ژل رویال بر سلامت قلبی عروقی لازم است.

همچنین، یکی دیگر از اثرات مفیدی که برای ژل رویال در سلامت بدن گزارش شده است به کاهش فشارخون ناشی از مصرف آن و در نتیجه بهبود سلامت سیستم گردش خون و قلب بر می گردد. احتمالاً این موضوع به تأثیر پروتئین های خاص موجود در ژل رویال بر رو سلول های ماهیچه ای صاف دیواره رگ ها و شریان ها و در نتیجه انبساط آنها بر می گردد که می تواند فشارخون را کاهش دهد. البته هنوز تحقیقات بیشتری پیرامون شناخت سازوکار این تاثیر مثبت ژل رویال بر کاهش فشارخون که در تحقیقات مختلف به آن اشاره شده است، لازم به انجام است.

همان طور که پیش از این گفته شد، استفاده از ژل رویال برای مصارف زیبایی و پوستی قدمت تاریخی طولانی دارد. علاوه بر این، در برخی منابع عنوان شده که استفاده خوراکی و یا موضعی از ژل رویال برای پوست می تواند به بهبود زخم ها و التهابات پوستی کمک کند. همچنین، اثرات ضدباکتریایی ژل رویال که به پیش از این به آنها اشاره شد نیز می تواند به تنظیف و عاری از عفونت نگه داشتن پوست و زخم های پوستی کمک کند. نتایج تحقیقاتی دیگری نیز موجود هستند که افزایش تولید کلاژن (پروتئین ساختاری و حیاتی برای ترمیم پوست) را در موش های آزمایشگاهی با استفاده از ژل رویال تأیید نموده اند. با این حال هنوز تحقیقات بیشتری لازم است تا اثرات ژل رویال بر بهبود زخم ها و ترمیم بافتی پوست، شفاف سازی شود.

یکی دیگر از اثرات مثبتی که برای ژل رویال در تحقیقات ثبت شده است به تأثیر احتمالی آن بر کنترل قند خون و حساسیت به انسولین بر می گردد. به عنوان مثال، یک تحقیق انسانی در یک دوره شش ماهه نشان داد که کاهش ۲۰ درصدی قند خون ناشتا در افراد سالم که مصرف روزانه ژل رویال داشته اند، رخ داده است. گرچه در این زمینه نیز تحقیقات انسانی بیشتر به شفافیت بیشتر کمک می کند، اما مطالعات متعدد حیوانی نشان داده که ژل رویال احتمالاً حساسیت به انسولین را افزایش داد و باعث بهبود کنترل قند خون می شود.

یکی از تأثیرات ژل رویال که امروزه بیشتر موردتوجه قرار گرفته است و در زمان باستان نیز به آن اشاره شده است (نظریات ارسطو در مقدمه همین مقاله)، اثر مثبت ژل رویال بر روی تقویت عملکرد فکری یا ذهنی و به بیان دیگر تقویت عملکرد مغز است. یک تحقیق در موش های آزمایشگاهی تحت تنش نشان داد که استفاده از ژل رویال باعث ترشح سطوح پایین تری از هورمون های استرس در سیستم عصبی مرکزی شده است. یک تحقیق دیگر نیز بهبود حافظه و کاهش علائم افسردگی را در موش های ماده بعد از یائسگی گزارش نمود. حتی تحقیق دیگری نشان داد که موش های مصرف کننده ژل رویال بهتر می توانند رسوبات مرتبط با ایجاد آلزایمر را در مغز از بین ببرند. اغلب این تحقیقات اثرات مثبت مشاهده شده را در مغز و بافت عصبی به ظرفیت آنتی اکسیدانی ژل رویال نسبت داده اند. این تحقیقات نیز نیازمند تحقیقات گسترده انسانی به عنوان تأییدکننده و شفاف کننده این اثرات هستند.

علاوه بر اثرات مثبت احتمالی که در بندهای فوق برای ژل رویال ذکر شد، اثراتی مانند بهبود خشکی چشم، اثرات ضدپیری، بهبود سیستم ایمنی، کاهش و کنترل اثرات جنبی انواع سرطان و امکان درمان برخی از علائم یائسگی نیز در تحقیقات مختلف حیوانی و انسانی برای ژل رویال ذکر شده است. اما باید به اثرات منفی احتمالی مانند اثرات ناشی از حساسیت به نیش زنبور، عسل، گرده گل و سایر مواد حساسیت زای طبیعی در افراد علاقه مند به مصرف این محصول توجه شود. همچنین برخی آلاینده های شیمیایی مانند آفت کش ها نیز در صورت آلوده نمودن ژل رویال می توانند منجر به آلرژی شوند. البته در اکثر افراد استفاده از ژل رویال بی خطر است و نباید نگران بود، اما در افرادی که سابقه آسم، شوک آنافیلاکسی (شوک شدید آلرژیک) و درماتیت تماسی هستند باید قبل از مصرف با پزشک مشورت شود.

با توجه به خواص ژل رویال و مصارف جدید پزشکی، بهداشتی و زیبایی که برای این محصول ایجاد شده است و همچنان در حال توسعه است، پیش بینی می شود که بازار این محصول در کشور و در عرصه جهانی با رشد خوبی همراه باشد. با توجه به این موضوع و با توجه به نیازهای تجهیزات و آموزش که برای تولید ژل رویال در کنار شرایط خاص موردنیاز برای نگهداری این محصول لازم است، افراد تولیدکننده این محصول و یا علاقه مند به تولید و عرضه این محصول باید قبل از شروع به کار و در حین فعالیت در این عرصه، در بین طیف گسترده ای از وسایل، تجهیزات و خدمات و آموزش های لازمه به دنبال بهترین گزینه ها جهت خرید یا به خدمت گرفتن باشند. گرچه این مهم کاری دشوار و وقت گیر به نظر می رسد، اما اپلیکیشن و وب سایت مرغابی امکان انجام آن را با سهولت و راحتی فراهم نموده است. در کنار امکان بررسی، مقایسه و انتخاب راحت از بین گزینه ها، خدمات مشاوره تخصصی نیز از طرف وب سایت و اپلیکیشن مرغابی برای اولین بار در ایران فراهم شده تا بهترین نتیجه ممکن برای فعالین عرصه تولید و عرضه محصولات زنبورعسل و از جمله ژل رویال حاصل شود.