واکسن های آشامیدنی، کلیات و روش های صحیح مصرف

واکسیناسیون ابزار قدرتمندی برای پیشگیری از شیوع بیماری در گله های طیور است. واکسن باعث تحریک سیستم ایمنی و افزایش مقاومت بدن در زمان مواجهه با عوامل بیماری زا می شود. در حال حاضر واکسیناسیون به روش های مختلفی (واکسیناسیون انفرادی، واکسیناسیون گروهی) انجام می شود؛ در بین روش های متعدد و متنوع واکسیناسیون گروهی، واکسیناسیون به روش آشامیدنی یکی از ساده ترین، متداول ترین، کم استرس ترین و در عین حال اقتصادی ترین روش های واکسینه کردن طیور در سالن های مرغداری است. واکسیناسیون به روش آب آشامیدنی به علت سهولت و سرعت انجام واکسیناسیون یکی از روش های پرطرفدار در بین سایر روش ها است.

در مناطق مختلف برنامه های مختلفی برای واکسیناسیون وجود دارد. در وبسایت و اپلیکیشن مرغابی برنامه های واکسیناسیون متنوعی برای انواع طیور گوشتی، پولت و مرغ تخم گذار در سراسر کشور ارائه می دهد. اجرای موفق برنامه واکسیناسیون به چندین عامل بستگی دارد که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می شود. یکی از مهم ترین نکات در ارتباط با واکسیناسیون طیور، توجه به میزان آنتی بادی های موجود در بدن پرنده در زمان واکسیناسیون است. در جوجه های تازه تفریخ شده، آنتی بادی های مادری وجود دارند و میزان ماندگاری این آنتی بادی های مادری به عوامل متعددی از جمله وضعیت سلامت گله ی مادری و برنامه ی واکسیناسیون گله ی مادری بستگی دارد. از آنجایی که آنتی بادی های مادری با برخی از واکسن ها تداخل دارند، تیترگیری اولیه از جوجه ها و اطلاع از عیار آنتی بادی های مادری بخصوص در هفته ی اول پرورش نقش بسزایی در موفقیت واکسیناسیون جوجه ها دارد.

نگهداری واکسن قبل از مصرف

یکی از نکات اساسی جهت واکسیناسیون موفق، حفظ زنجیره سرد و نگهداری واکسن در شرایط دمایی مناسب قبل و حین انجام واکسیناسیون است. انتقال واکسن نیز باید طبق شرایط خاصی (در ظروف حاوی یخ و دور از تابش مستقیم نور خورشید) و در ظروف یونولیتی انجام شود. لازم است به دستورالعمل های شرکت سازنده ی واکسن توجه کامل داشت و واکسن در شرایطی نگهداری شود که اثربخشی خود را حفظ نماید. با توجه به اینکه دما به عنوان مهم ترین عامل تأثیرگذار بر واکسن هاست، از هرگونه شوک گرمایی در حین انتقال و تا زمان مصرف به واکسن باید ممانعت کرده و واکسن ها بر حسب نوعی که دارند در یخ و شرایط انجماد و یا در دمای یخچال (طبقات میانی یخچال، دمای حدود ۶-۴ درجه سانتی گراد) تا زمان مصرف نگهداری شوند.

آماده سازی قبل از واکسیناسیون

بدیهی است در روش واکسیناسیون به روش آب آشامیدنی برای ترغیب بیشتر جوجه ها به نوشیدن آب و مصرف واکسن لازم است قبل از واکسیناسیون جوجه ها را مدتی تشنه نگاه داشت. مدت زمان محرومیت جوجه ها از آب بستگی به دمای هوا بین یک تا دو ساعت متغیر است. اگر مدت زمان محرومیت از آب طولانی شود، طیور به آب هجوم آورده علاوه بر هدررفتن محلول واکسن، احتمال محروم ماندن جوجه های ضعیف تر از واکسن وجود دارد. همچنین بهترین زمان برای ارائه ی واکسن های آشامیدنی ساعات اولیه ی صبح است که تمایل جوجه ها به نوشیدن آب بیشتر است. درروش واکسیناسیون آشامیدنی ۱۰ درصد واکسن بیشتری به منظور جبران اتلاف و ریخت و پاش احتمالی واکسن در نظر گرفته می شود.

محاسبه میزان آب مصرفی

برای محاسبه ی میزان آب موردنیاز برای اجرای واکسیناسیون به روش آب آشامیدنی، معمولاً ۲۰-25% آب مصرفی در روز را در نظر می گیرند. می توان میزان مصرف آب گله (به مدت دو ساعت) در روز قبل از واکسیناسیون را به عنوان معیار در نظر گرفت. لازم به ذکر است که آب مورداستفاده برای واکسیناسیون باید تمیز و بدون هرگونه آلودگی میکروبی یا شیمیایی باشد. همچنین دمای آب باید به اندازه کافی پایین باشد تا جوجه ها رغبت بیشتری برای نوشیدن آب و دریافت واکسن داشته باشند. بهتر است تعداد و ظرفیت آبخوری ها در روز واکسیناسیون افزایش یابد.

مثال برای محاسبه میزان آب آشامیدنی موردنیاز گله در روز واکسیناسیون

میزان آب موردنیاز برای ۱۰۰۰ جوجه در سن یک هفتگی

آب موردنیاز هر سر پرنده عبارت است از سن پرنده +2 (7+2= ۹ سی سی)

آب موردنیاز ۱۰۰۰ جوجه برابر است با ۹۰۰۰ سی سی یا ۹ لیتر

به هر لیتر آب مورد استفاده برای واکسن های آشامیدنی معمولاً ۲٫۵-۲ گرم شیرخشک بدون چربی اضافه می شود بنابراین در این مثال که حدود ۹ لیتر آب مصرفی نیاز است، حدود ۲۰ گرم شیرخشک به آب اضافه می شود.

عوامل تأثیرگذار بر واکسیناسیون مؤثر و موفق

کیفیت آب، کیفیت واکسن و سلامت گله سه عامل فوق العاده مهم در موفقیت یا شکست واکسیناسیون هستند. در مورد واکسن های آشامیدنی کیفیت آب تأثیر غیر قابل انکاری بر موفقیت واکسن دارد. همان طور که قبلاً اشاره شد آب مورد استفاده برای ساختن محلول واکسن باید آب خنک، سالم و عاری از هرگونه آلودگی (میکروبی یا شیمیایی) باشد. آب مورد استفاده باید عاری از کلر و سایر مواد ضد عفونی کننده باشد. برای خنثی سازی کلر و یون های فلزات سنگین موجود در آب معمولاً نیم ساعت قبل از ساختن محلول واکسن، حدود ۱۶ میلی گرم تیوسولفات سدیم و یا حدود ۲٫۵ گرم شیرخشک بدون چربی را به هر لیتر آب اضافه می کنند. قبل از حل کردن واکسن در آب باید شیرخشک کاملاً در آب حل شود. توجه به خصوصیات فیزیکوشیمیایی آب برای ساختن محلول واکسن بسیار ضروری است. آب باید فاقد شوری (فاقد نمک های محلول در آب)، سختی (فاقد یون های سخت) و سنگینی باشد. اسیدیته آب (PH) بهتر است حدود 6 باشد. ایده آل ترین حالت آماده کردن واکسن با آب مقطر استریل است.

ظروف تهیه و توزیع واکسن

خطوط آبرسانی از جمله مهم ترین مواردی هستند که همواره باید مورد توجه کافی قرار گیرند. قبل از انجام واکسیناسیون به روش آشامیدنی لازم است خطوط آبرسانی کاملاً پاکسازی شده باشند. برای تأثیربخشی حداکثری واکسن هرگونه بیوفیلم و رسوبات موجود در مسیرهای آب باید برطرف شود. معمولاً دو نوع سیستم توزیع آب در سالن های مرغداری استفاده می شود؛ آبخوری های زنگوله ای و آبخوری های نیپل یا پستانکی دو نوع آبخوری متداول در مرغداری هاست که قبل از توزیع واکسن باید بدون استفاده از مواد شوینده شیمیایی کاملاً پاکسازی و شستشو داده شوند. تمامی ظروف مورداستفاده در ساخت و توزیع محلول واکسن‌های آشامیدنی از جمله آبخوری ها، تانکرها و حتی میله های هم زننده محلول واکسن باید از جنس پلاستیکی باشند. چرا که یون های فلزی (مخصوصا یون آهن) موجب غیر فعال شدن برخی واکسن ها می شوند.

مدت زمان مصرف واکسن و توزیع مناسب و یکنواخت واکسن در تمام سالن

یکی دیگر از نکاتی که حین واکسیناسیون به روش آشامیدنی باید موردتوجه قرار گیرد، مدت زمان مصرف واکسن و توزیع متناسب واکسن در سرتاسر سالن و بین همه ی طیور موجود در سالن است. پس از آماده شدن محلول واکسن بهتر است هر چه سریعتر واکسن استفاده شود. چرا که تیتر محلول واکسن به سرعت کاهش می یابد. معمولاً مدت زمان مصرف واکسن آشامیدنی حداکثر دو ساعت در نظر گرفته می شود. در طی این دو ساعت اطمینان از وجود محلول واکسن در تمامی آبخوری های سراسر سالن الزامی است. باید اطمینان حاصل شود که همه ی جوجه ها به واکسن دسترسی دارند. واکسیناسیون کلیه گله باید هم زمان انجام شود. لازم است واکسیناتورها در طول انجام واکسیناسیون به آرامی در طول سالن حرکت و پرندگان را به مصرف آب ترغیب نمایند.

وضعیت خوراک دهی در زمان واکسیناسیون

همان طور که اشاره شد بهترین زمان برای انجام واکسیناسیون به روش آشامیدنی ساعات اولیه روز است. این نکته بخصوص در آب و هوای گرم و در فصول گرم سال اهمیت بیشتری دارد. معمولاً قبل از شروع واکسیناسیون، بهتر است خوراک دهی انجام شود چرا که مصرف دان موجب ایجاد عطش در طیور و تشنگی بیشتر جوجه ها و احتمال مصرف واکسن بیشتر می شود. در این شرایط جوجه هایی که دان مصرف کرده اند، با تحمل چند ساعت تشنگی، آمادگی و تمایل بسیاری برای نوشیدن آب و بالتبع دریافت واکسن محلول در آب دارند. باید دقت کرد که در فصول گرم سال مدت زمان تشنگی و محرومیت از آب بیشتر از دو ساعت نشود.

دمای سالن در زمان واکسیناسیون

واکسیناسیون به خودی خود عملیاتی استرس زاست بنابراین در زمان انجام واکسیناسیون لازم است از وارد آمدن هرگونه استرس در گله ممانعت شود. یکی از نکات مهم در این امر کنترل استرس گرمایی و سرمایی در زمان انجام واکسیناسیون است. اجرای واکسیناسیون نباید در ساعات گرم روز باشد اما بعد از انجام واکسیناسیون معمولاً دمای سالن، یک تا دو درجه بالاتر تنظیم می شود. همچنین با توجه به حساسیت دمایی واکسن ها، تهیه محلول واکسن و مصرف آن باید در سریع ترین زمان ممکن انجام شود و از هرگونه شوک گرمایی به واکسن تا زمان مصرف آن باید خودداری شود.

واکسیناسیون به روش آشامیدنی در اقلیم های گرم

تجویز واکسن های آشامیدنی در آب و هوای گرم دقت بیشتری می طلبد. همان طور که اشاره شد، قبل از شروع واکسیناسیون به روش آشامیدنی، لازم است گله را چند ساعت (۱٫۵ تا ۳ ساعت) تشنه نگاه داشت. مدت زمان محرومیت از آب به چندین عامل از جمله دمای هوا، فصل سال، سن جوجه و ... دارد. معمولاً در فصول گرم سال مدت زمان محرومیت از آب کوتاه تر است. همچنین پرندگان بالغ نسبت به جوجه های جوان تحمل پذیری بالاتری نسبت به تشنگی و دهیدراتاسیون بدن دارند. دمای آب حاوی محلول واکسن باید در طول واکسیناسیون خنک نگه داشته شود، تا طیور به نوشیدن آب ترغیب شوند و از اثربخشی واکسن کاسته نشود.

مدیریت استرس و سلامت گله در زمان واکسیناسیون

هرگونه استرسی در زمان واکسیناسیون منجر به کاهش اثر و حتی بی اثر شدن واکسن می شود. شرایط محیطی نامناسب، وجود بیماری های نهفته در گله، مسمومیت های غذایی باعث عدم کارایی واکسن می شوند. همچنین هرگونه رفت و آمد و سر و صدای اضافه در روز واکسیناسیون که باعث بر هم خوردن آرامش طیور شود، روند واکسیناسیون را دچار اختلال می کند. بهتر است برای حداکثر پاسخ سیستم ایمنی به واکسن، واکسیناسیون در نهایت آرامش و در شرایط به دور از استرس اجرا شود. بدیهی است در زمان بیماری هرگونه واکسیناسیون گله ممنوع است.

انتخاب واکسن مناسب

ویروس ها دارای گونه ها و سویه های متفاوتی هستند و معمولاً در هر منطقه، سویه های خاصی از ویروس ها فعالیت دارند؛ بنابراین با توجه به اینکه سویه ها و سروتیپ های خاصی از هرگونه بیماری زا در هر منطقه ی جغرافیایی وجود دارند، انتخاب نوع واکسن باید بادقت و با مشورت دامپزشک مستقر در منطقه و با توجه به گونه های بیماری زا و بومی موجود در همان منطقه انجام شود. بهتر است برنامه واکسیناسیون به صورت شاتل (شیفت بین سویه های خاص موجود در منطقه) انجام شود. به منظور تقویت سیستم ایمنی بهتر است به مدت ۲۴ ساعت قبل از انجام واکسیناسیون مولتی ویتامین و اسید آمینه و 24 ساعت پس از انجام واکسیناسیون مولتی ویتامین و الکترولیت در اختیار گله قرار گیرد. همچنین به منظور جلوگیری از عفونت های ثانویه باکتریایی بهتر است زیر نظر دامپزشک از آنتی بیوتیک ها استفاده کرد.

کیفیت واکسن

یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر اجرای موفق واکسیناسیون، کیفیت واکسن مورداستفاده است. واکسن ها را باید از مراکز توزیع کننده ی رسمی خریداری کرد. معمولاً در مراکز ساخت و تهیه واکسن، کنترل کیفی شدیدی بر تولید واکسن ها صورت می گیرد و واکسن های تولیدی پس از تأیید کیفیت توزیع می شوند. بدیهی است به منظور ممانعت از بی اثر شدن واکسن، توزیع و انتقال واکسن هم باید تحت شرایط استاندارد و با حفظ زنجیره ی سرد (دور از نور خورشید و در دمای مناسب) انجام شود. توجه به تاریخ انقضای واکسن هم از الزامات است. تحت هیچ شرایطی نباید از واکسن های تاریخ مصرف گذشته استفاده کرد.

غیرفعال شدن واکسن

علاوه بر تهیه واکسن مناسب و باکیفیت لازم است از بی تاثیر شدن واکسن پیشگیری کرد. دو عامل مهم که باعث غیرفعال شدن واکسن می شود، گرما دیدن و هوازدگی است؛ بنابراین حفظ زنجیره سرد در زمان انتقال واکسن به منظور پیشگیری از شوک گرمایی به واکسن الزامی است. همچنین به منظور جلوگیری از هوازدگی، ویال واکسن باید در زیر آب باز شود. در زمان توزیع واکسن در سالن، از تابش مستقیم نور خورشید به آبخوری های حاوی محلول واکسن باید جلوگیری کرد. برای ممانعت از بی اثر شدن واکسن، محلول واکسن باید خنک (حداکثر ۲۰-۱۰ درجه ی سانتیگراد) نگه داشته شود. پس از انجام واکسیناسیون لازم است آب سالم و تمیز در اختیار طیور قرار داده شود.

اتمام واکسیناسیون

پس از اتمام واکسیناسیون، زمانی که محلول واکسن در آبخوری ها کاملاً مصرف شده و مخزن آب تخلیه می شود، مقداری آب حاوی واکسن در لوله ها و مسیرهای آبرسانی و توزیع آب باقی می ماند که باید به سرعت شستشو داده شود به نحوی که اثرات واکسن در آبخوری ها باقی نماند. ابتدا جریان آب قطع شده و مخازن آب از آب تمیز پر می شوند. برای خنثی سازی مواد باقیمانده می توان از قرص سوامین، تیوسولفات سدیم و یا شیرخشک فاقد چربی استفاده کرد. مجدداً جریان آب برقرار شده و کلرزنی بهتر است ۲۴ ساعت به تعویق بیفتد.

پایش کارآمدی واکسن های آشامیدنی

موفقیت عملیات واکسیناسیون در دو مرحله ارزیابی می شود. استفاده از ترکیبات رنگی در محلول واکسن که باعث ایجاد لکه رنگی بر زبان پرنده می شوند، ارزیابی اولیه صحت واکسیناسیون را به دست می دهد اما ارزیابی دقیق تر با تفسیر سرولوژیکی و بررسی سطح آنتی بادی های مربوطه در نمونه ها انجام می شود. در صورتی که تیتر مربوط به بیماری در نمونه ها بالا بوده و تنوع بین تیترهای نمونه ها حداقل باشد، می توان از موفقیت واکسیناسیون و ایمن بودن گله علیه بیماری موردنظر اطمینان حاصل کرد.