ذرت (دامی و طیوری)
امروزه با توجه به فرمول های جیره های رایج در صنعت دام و طیور که وابستگی بالایی به گروهی ازنهاده های طیوریو دامی مانند دانه های غلات و فرآورده های جانبی صنایع روغن کشی (کنجاله ها و تفاله های دانه های روغنی) دارد، این نهاده های اهمیتی ویژه و استراتژیک در سرتاسر دنیا پیدا کرده اند. یکی از دانه های غلات که تقریباً می توان گفت پایه اصلی دان گله های طیور صنعتی و تجاری و کنسانتره گله های دام نیمه صنعتی و صنعتی در سرتاسر دنیا است، ذرت دانه ای با درجه دامی و طیوری است که تحت عنوان ذرت دامی و طیوری در بازار شناخته می شود.
بخش عمده این محصول با توجه به اقلیم و سایر پیش نیازهای کشاورزی در ایران، از خارج از کشور وارد می شود که با توجه به مؤلفه های مختلفی مانند کشور مبدأ تولید و واردات، شرایط کاشت، داشت و برداشت در محل تولید، شرایط انبارداری و نگهداری در مبداً، در طول حمل به مقصد و در خود مقصد تا مصرف نهایی و... می تواند دچار نوسانات کیفی و محتوای مواد مغذی شود.
با توجه به اینکه ذرت دانه ای به عنوان یک منبع اصلی انرژی و کربوهیدرات در جیره های دام و طیور در ایران تثبیت شده است، داشتن شناخت کافی از همه جوانب لازمه در مورد آن یک الزام غیر قابل اغماض برای دامداران و مرغداران است.
انواع ذرت مورد استفاده در تغذیه دام و طیور
ذرت یک گیاه بومی قاره آمریکا است که ریشه آن در منابع مختلف به کشور مکزیک در آمریکای مرکزی نسبت داده شده و قدمت کاشت و استفاده از آن حتی تا 9000 سال قبل نیز تخمین زده شده است. این گیاه تک لپه ای از قاره آمریکا به نقاط مختلف جهان به سرعت و به طور بسیار وسیعی انتشار یافت، به طوری که امروزه در سرتاسر جهان از ذرت و محصولات تولید شده آن در مصارف بسیار متنوع خوراکی و صنایع غذایی انسانی به اشکال مختلف (دانه و پودر یا آرد دانه ذرت، گلوتن و نشاسته ذرت و شربت و محصولات تخمیری و...)، صنایع مختلف دیگر و البته صنعت دام و طیور (دانه کامل یا فراوری شده با روش های مختلف، گلوتن وروغن طیورذرت و...) استفاده می شود.
با وجود این، تنوع بسیار بالای کاربردهای این محصول زراعی، به طور کلی بر اساس کاربرد به دو گروه ذرت های علوفه ای ذرت های شیرین (در دو گروه اصلی ذرت شیرین یا سوئیت و ذرت سوپر سوئیت) با کاربردی عمدتاً انسانی و ذرت های دو کاربردی یا دومنظوره (دانه های آن با گرید یا درجه دامی در تولیددان آماده طیوروکنسانتره دامیبسیار مورد استفاده است) تقسیم می شود. در ایران بیشتر برای نام بردن ذرت ها از نام مبدأ تولید آن استفاده می شود و در بازار با عناوینی مانند ذرت برزیلی، ذرت روس (روسیه ای)، ذرت اوکراین، ذرت رومانی و... شناخته می شوند که هر بار عمده وارداتی از نظر کیفی و محتوای مواد مغذی (جدول مشخصات تغذیه ای) به طور اختصاصی آنالیز شده و توسط واردکننده در بازار اعلام می شود.
نهاده ذرت برای تغذیه طیور (ذرت طیوری) و تغذیه دام (ذرت دامی)
ذرت دامی و طیوری تفاوت چندانی ندارند و صرفاً ذرت دارای گرید یا درجه دامی یا خوراک دام و طیور (اصطلاحاً Feed Grade) از ذرت درجه مصرف انسانی (اصطلاحاً Food Grade) تفکیک می شود. تفاوت های عمده ذرت دامی و ذرت انسانی را به طور اختصار می توان در موارد زیر عنوان نمود:
شکل و اندازه دانه ها:
معمولاً ذرت دامی دارای دانه های درشت و بسیار سفتی است که به راحتی در زیر دندان شکسته نمی شوند و اصطلاحاً باب دندان انسان نیستند، اما دانه های ذرت درجه انسانی معمولاً گردتر و ریزتر هستند که در زیر دندان انسان به راحتی شکسته و خرد می شوند.
رنگِ دانه ها:
البته این مؤلفه با توجه به تنوع طیف رنگ دانه های مختلف ذرت (طیف زرد کمرنگ تا نارنجی پررنگ و حتی قرمز و بنفش کبود و...) نمی تواند به تنهایی معیار قرار گیرد، اما معمولاً ذرت دامی بین رنگ زرد تا نارنجی پررنگ نوسان رنگ دارد. این در حالی است که ذرت انسانی یا همان ذرت سوئیت یا شیرین معمولاً رنگ زرد کمرنگ دارد.
وزن و چگالی دانه:
وزن هر واحد حجمی از ذرت دامی و انسانی متفاوت است یا به بیانی دانسیته متفاوتی دارند که می تواند در تفکیک آنها از یکدیگر در کنار سایر مؤلفه های تشخیصی به کار رود
ماده خشک یا محتوای رطوبت دانه:
با توجه به سفتی و چگالی متفاوت دانه های ذرت گرید یا درجه دامی این موضوع قابل حدس است که محتوای رطوبت این نوع ذرت ها کمتر از ذرت انسانی است. این ماده خشک بالاتر و در نتیجه سفتی بالاتر چندان در صنعت دام و طیور محل چالش نیست. زیرا مصرف دانه ذرت به شکل دانه کامل برخلاف مصرف انسانی در دام و طیور چندان رایج نیست و به اشکال مختلفی از آرد و بلغور شده تا اصطلاحاً رُست و فلیک (ورقه ای و له شده با حرارت و رطوبت) یا میکرونیزه و... استفاده می شود.
طعم و شیرینی دانه:
کاملاً مشخص است که دانه ها و واریته های دارای طعم یا به بیان دیگر شیرینی بهتر و بالاتر برای مصرف انسانی اختصاص می یابند و دانه ها یا واریته های دیگر که معمولاً در خوراک ترکیبی دام و طیور (دان طیوری یا کنسانتره دامی) مخلوط می شوند و کیفیت طعم پایین تر را می توان دارای تأثیر منفی به مراتب کمتری دانست، به استفاده دامی و طیوری اختصاص می یابند.
تفاوت بوته ها، محل کشت و... :
ذرت انسانی و دامی دارای تفاوت های دیگری نیز با توجه به تفاوت واریته ها هستند که می تواند در مواردی مانند ابعاد بوته ها، زمان برداشت (علوفه ای یا دانه ای)، اقلیم و محل کشت، ترکیب و جدول مواد مغذی و... خود را نشان دهد. با توجه به اینکه ذرت انسانی برای مصرف دامی گران و دور از صرفه اقتصادی است و استفاده از ذرت دامی در خوراک انسانی به دلایلی مانند احتمال ایجاد مشکلات گوارشی، واکنش های آلرژیک و حساسیت، ایجاد چالش برای دندان ها و... یک نوع تقلب جدی به حساب می آید، تفکیک ذرت فید گرید (درجه دامی) و فود گرید (درجه انسانی) در سراسر دنیا بسیار جدی گرفته می شود.
انواع ذرت های خارجی
همان طور که در بخش های قبلی اشاره شد، در بازار نهاده های دامی و طیوری ذرت های عرضه شده با نام مبداً تولید و واردات آنها نامگذاری شده و شناخته می شوند. گرچه هر کدام از این ذرت ها در بازار به کیفیت و ویژگی های خود شناخته می شوند، اما همان طور که اشاره شد، نوسانات محصولات کشاورزی در هر بار کشت باید در نظر گرفته شده و منصفانه تر است که وارده کنندگان عمده نهاده های دامی از هر بار عمده ذرت که وارد می شود نمونه گیری نموده و آنالیز صورت گرفته را در اختیار مشتریان قرار دهند. از جمله این ذرت ها می توان موارد زیر را نام برد:
ذرت برزیل
یکی از انواع ذرت های خارجی که طرفداران بسیار زیادی دارد، ذرت برزیل است. ذرت برزیل، از این کشور به بندر امام خمینی می رسد و سپس در سراسر ایران عرضه می شود. از زمان بارگیری ذرت در کشور برزیل و رسیدن آن به بندر امام خمینی چیزی حدود 35 روز طول می کشد که پس از تخلیه و بررسی کیفیت قیمت آن تعیین می گردد. می توان گفت که ذرت برزیل نسبت به دیگر ذرت های وارداتی کیفیت بالاتری دارد.
ذرت روس
روسیه یکی از همسایگان شمالی کشور ما است و ذرت های وارداتی آن ها از بنادر انزلی و امیر آباد وارد کشور می شوند. ذرت روس پس از تخلیه ابتدا به لحاظ کیفی مورد بررسی قرار می گیرند و در صورت قبولی، به سراسر کشور توزیع می گردد. ذرت روس نسبت به دیگر ذرت های خارجی دارای قیمت نسبتا بهتری است که در عین حال از کیفیت قابل قبولی برخوردار می باشد. همین موضوع سبب شده است که ذرت روس مقرون به صرفه باشد.
ذرت اوکراین
ذرت اوکراین نیز شرایط مشابهی با ذرت برزیل دارد چراکه بعد از بارگیری از کشور اوکراین، به سمت بندر امام خمینی آمده و ذرت ها را تخلیه می کند. در مقایسه ذرت اوکراین با ذرت برزیل باید بدانید که ذرت اوکراین کیفیت پایین تری نسبت به ذرت برزیلی دارد که همین موضوعی دلیلی برای گرانتر بودن ذرت برزیلی خواهد بود.
این ذرت ها بسته به کشور تولیدکننده و موقعیت جغرافیایی آن نسبت به ایران یا هزینه های هر روش حمل و نقل (عمدتاً حمل و نقل دریایی) از ورودی هایی مانند بنادر جنوب کشور (به عنوان مثال بندر امام خمینی) یا بنادر شمال کشور (مانند بنادر نوشهر، امیرآباد و انزلی) وارد می شوند.
شرایط نگهداری آنها هنگام انتظار برای تخلیه و ترخیص یا حمل و نقل در درون کشور و نگهداری در انبارهای پخش کنندگان و فروشندگان یا خود دامداران و مرغداران نیز بسیار می تواند در کیفیت محصول ذرت دامی و طیوری تا هنگام مصرف نهایی مؤثر باشد.
ذرت علوفه ای (عمدتاً برای تولید سیلاژ ذرت)
ذرت مورد استفاده در صنعت دام به دو صورت عمده مصرف می شود (مصرف علوفه ای و مصرف دانه ای یا کنسانتره ای) که بر همین اساس نیز دو نوع عمده از ذرت در بخش وجود دارند. ذرت علوفه ای که در داخل خود کشور کشت و تولید می شود، در مرحله خاصی از رشد و بلوغ دانه (معمولاً بین شیری شدن تا خمیری شدن دانه و بیشتر به سمت خمیری شدن دانه) و بعد از برداشت شدن و چاپر زدن (خورد شدن به اندازه مناسب)، بارگیری شده و به سیلوهای جهت پرکردن و نگهداری تا رسیدن سیلاژ ذرت و قابل مصرف شدن با بهترین شرایط تخمیر و ماده خشک، منتقل می شود.
زمان برداشت، کیفیت و ماده خشک ذرت علوفه ای و مؤلفه های دیگری وجود دارند که بسیار در کیفیت محصول نهایی (سیلاژ ذرت) مؤثر هستند. به نوعی می توان گفت که واریته ذرت انتخابی به عنوان ذرت علوفه ای و مراحل داشت و برداشت آن در کنار حمل و نقل و پرکردن و کوبیدن ذرت علوفه ای در سیلوها، نوع سیلو ها و مواد افزودنی سیلوها و مدت و نحوه نگهداری، باز کردن، برداشت از سیلوها و مخلوط نمودن با خوراک کاملاً مخلوط (TMR) و.... در نتیجه نهایی استفاده از سیلاژ ذرت دخیل است.
ارزش غذایی ذرت
ذرت یکی از مهم ترین مواد غذایی استفاده شده در جیره غذایی دام و طیور به شمار می رود که نقش بسیار اساسی در تامین انرژی، ویتامین و سایر عناصر ورد نیاز دام ها خواهد داشت. در ادامه به بررسی مهم ترین مواد غذایی موجود در ذرت اشاره می کنیم:
انرژی
ذرت بمب و منبع انرژی است چراکه حاوی کربوهیدرات پیچیده مانند نشاسته است و همین موضوع باعث می شود که انرژی لازم برای رشد دام ها، تولید شیر و دیگر عملکردها فراهم شود.
پروتئین
ذرت حاوی مقدار معقولی پروتئین است که برای رشد و توسعه عضلات دام ها لازم است. با این حال سطح پروتئین در ذرت معمول پایین تر جو، سویا و کنجاله سویا است؛ بنابراین در طی مصرف ذرت، دام است تا از انواع کنسانتره دام و مکمل ها اسفاده نمود.
ویتامین و مواد معدنی
ویتامین A و E از جمله مهم ترین ویتامین های موجود در ذرت هستند و همچنین منیزیم و فسفر که برای رشد و سلامت دام و طیور ضروری است، در ذرت به مقدار لازم و کافی وجود دارد.
الیاف
الیاف موجود در ذرت می تواند به عنوان یک ماده تغذیه ای اضافی عمل کند و در سلامت دستگاه گوارش نقش مهمی داشته باشد.
همچنین ذرت به عنوان یک منبع غذایی ارزان و موجود در دسترس، در ترکیبات تغذیه ای بسیاری از جیره های دامی و طیور به کار می رود.
اهمیت و نقش ذرت در صنعت دام و طیور (تغذیه دام و طیور)
از مطالب بالا می توان به خوبی پی به نقش بسیار مهم ذرت در صنعت دام و طیور و فرایند پرورش و تغذیه دام و طیور برد. ذرت امروزه در اشکال مختلف مانند دانه ذرت با انواع مختلف فراوری ها، نشاسته و اصطلاحاً گلوتن ذرت (در اصل نام ترکیب پروتئین استحصالی از ذرت زئین از خانواده پرولامین ها است)، روغن ذرت، ذرت علوفه ای و سیلاژ ذرت و... در صنعت دام و طیور استفاده می شود که هر کدام می توانند نقشی اساسی و حتی گاهی بدون جایگزین در جیره های دام و طیور داشته باشند.
نکته اساسی که باید در نظر گرفت، نوسانات کیفی و محتوای مواد مغذی ذرت و محصولات آن است که در صنعت دام و طیور استفاده می شوند و از مؤلفه های بیشماری تأثیر می پذیرند. ذرت دامی و طیوری مورد استفاده و در دسترس در هر زمان در بازار می تواند از کیفیت بسیار نازل تا کیفیت پیشتاز (اصطلاحاً پریمیوم) داشته باشد که می تواند بسیار بر عملکرد و سلامت گله ها تأثیرات قابل توجهی به دنبال داشته باشد.
یکی از مواردی که در کیفیت ذرت امروزه جزو دغدغه های اصلی است، آلودگی های قارچی و کپکی ناشی از شرایط گرم و مرطوب و محیط نامناسب نگهداری ذرت است که سموم تولیدی توسط قارچ ها (مایکوتوکسین ها) مانند خانواده های سموم آفلاتوکسین ها، زیرالنون، دئوکسی نیوالنول (DON)، اُکراتوکسین ها و... می توانند اثرات شدید منفی بر سلامت و تلفات در گله ها و عملکرد تولید داشته و حتی بر سلامتی انسان مصرف کننده محصولات دام و طیور نیز از طریق انتقال در این محصولات به بدن مصرف کننده تأثیرات منفی قابل توجهی بگذارند.
به همین دلایل است که ذرت می تواند به مانند یک شمشیر دولبه عمل کند که اگر کیفیت و منبع تأمین آن و دانش فنی کافی برای نگهداری و استفاده از آن وجود داشته باشد به گنجی بی بدیل در بین مواد خوراکی دامی و طیوری تبدیل می شود و اگر این موارد دچار نقصان شوند، می تواند هزینه بالایی که صرف خرید مواد خوراکی و از جمله ذرت (بخش عمده هزینه گله های دام و طیور) می شود، نه تنها به سودآوری و موفقیت در تولید منجر نشود، بلکه منجر به ضررهای وسیع و هنگفتی شود.
قیمت و خرید ذرت دامی و طیوری
در ادامه آنچه در بخش قبلی در مورد اهمیت کیفیت و منبع تأمین ذرت دانه ای دامی و طیوری یا ذرت علوفه ای جهت تولید سیلاژ گفته شد، قیمت و خرید ذرت را می توان یکی از دغدغه ها و موارد مدیریتی کلیدی برای صاحبان و مدیران گله های دام و طیور دانست.
بررسی و مقایسه، انتخاب و خرید از بین ذرت های عرضه شده در بازار نهاده ها می تواند گاهی بسیار پیچیده و سردرگم کننده باشد که اخذ مشاوره از متخصصین مربوطه و استفاده از ابزار نوینی مانند اینترنت و سامانه جامع دام و طیور مانند اپلیکیشن و وب سایتمرغابیمی تواند علاوه بر افزایش چشمگیر ضریب اطمینان در انجام این مهم، انجام و حصول نتیجه مطلوب از آن را بسیار تسهیل نماید.