تلقیح مصنوعی در گاوها، وسایل و ابزار موردنیاز و مواردی که باید در تلقیح مصنوعی مدنظر داشت

عملکرد تولیدمثلی گله (تولید گوساله) نقش همپای عملکرد تولیدی (شیر و گوشت) در موفقیت اقتصادی گله گاوهای شیری و پرواری دارد. امروزه تکنیک های پیشرفته تولیدمثلی جهت بهبود عملکرد تولیدمثلی گله ها وجود دارند که ایجاد و توسعه برخی از آنها قرن ها طول کشیده است تا به عملکرد امروزی خود رسیده اند. یکی از مهم ترین تکنیک های بهبود عملکرد تولیدمثلی در گله های دام تکنیک های تلقیح مصنوعی (AI/Artificial Insemination) است که امروزه بخش جدایی ناپذیری از مدیریت تولیدمثلی در گله های صنعتی گاوهای شیری و پرواری است. بنا بر آنچه در منابع معتبر آمده است، اولین تلقیح مصنوعی موفق در جهان در سال 1784 میلادی به وسیله متخصص زیست شناسی و تاریخ طبیعی "اسپالانزانی" بر روی سگ انجام گرفته است.

حدود صدسال طول کشید تا در اواخر دهه 1890 میلادی در چند کشور دیگر علاوه بر سگ برای حیواناتی مانند خرگوش و اسب نیز از تلقیح مصنوعی استفاده گردد. به فاصله کمی بعد از آن (اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی) در روسیه محققین شروع به تلاش های مؤثر و پیشگامانه ای برای استفاده از تکنیک تلقیح مصنوعی برای حیوانات مزرعه ای، خرگوش و طیور صورت گرفت. به ویژه این تلاش ها منجر به انتشار مقالات مستندی درباره تکنیک های تولید مواد نگهدارنده اسپرم و آموزش انتخاب نریان برتر (سیلمی) و تکثیر آن به وسیله تلقیح مصنوعی شد. ادامه این تلاش ها و ترجمه نتایج تحقیقات به زبان انگلیسی باعث شد تا در فاصله بین اواخر دهه 1930 میلادی و اواسط دهه 1960 میلادی پروژه های بزرگ تلقیح مصنوعی و اصلاح نژاد گوسفند و گاو شکل بگیرد. این موضوع با تلاش ها جهت ابداع واژن های مصنوعی استاندارد برای گرفتن اسپرم، تولید انبوه پایوت یا لوله های مخصوص اسپرم منجمد و بهبود تکنیک تلقیح مصنوعی در کشورهایی مانند ایتالیا، دانمارک و ژاپن همراه گردید. البته نظر بر این است که پیشرفت عمده در تکنیک های تلقیح مصنوعی دام ها در دهه 1940 میلادی در ایالات متحده آمریکا صورت گرفت که در برخی ایالت های آمریکا مانند مینه سوتا، نیوجرسی و ویسکانسین و... صورت گرفت که منجر به تأسیس تعاونی های تلقیح مصنوعی با الگوبرداری از روش های تلقیح مصنوعی دانمارکی شد

این رخداد منجر به تلقیح صدها هزار گاو و انتشار بیش از 100 مقاله تحقیقاتی شد و پیشرفت این تکنیک تا به امروز در سراسر دنیا ادامه یافت. بهبود عملکرد تلقیح مصنوعی در سطح جهان تنها مدیون تحقیقات گسترده پیرامون خود تلقیح مصنوعی نیست، بلکه رشد هم زمان تکنیک های گرفتن اسپرم، انتخاب مواد افزودنی مناسب و تکنیک های انجماد و نگهداری اسپرم منجمد، آگاهی دقیق از چرخه تولیدمثلی و فحلی دام های ماده و سیکل های هورمونی مرتبط با تولیدمثل، تکنیک های همزمان سازی فحلی و سایر تکنیک های اصلاح نژاد و تولیدمثل مانند انتقال جنین نیز مکمل آن بوده است. امروزه با حل شدن بخش بزرگی از چالش ها و سؤالات موجود درباره تلقیح مصنوعی و مشخص شدن مزایا و اهمیت تلقیح مصنوعی در بهبود ژنتیکی گله ها از نظر سلامت و عملکرد، استفاده از این تکنیک در سراسر دنیا و به خصوص در گله های صنعتی و مدرن به یک بخش جدایی ناپذیر از مدیریت گله ها تبدیل شده است.

مراحل انجام تلقیح مصنوعی در گاوها

تلقیح مصنوعی با وجود مزایای چشمگیری که دارد؛ اما در صورت عدم انجام درست و اصولی مراحل آن می تواند نتایج متغیری دربرداشته باشد. رساندن سطح موفقیت تلقیح مصنوعی به بالاترین حد ممکن به انجام تلقیح مصنوعی در زمان درست، تکنیک درست انجام تلقیح مصنوعی و تجهیزات مناسب، استاندارد و کاملاً بهداشتی بستگی دارد. یک قانون قدیمی در مورد زمان درست تلقیح مصنوعی وجود دارد که به "قانون صبح/بعدازظهر" مشهور است. بر طبق این قانون اگر فحلی صبح دیده شده باشد، تلقیح نهایتاً تا بعدازظهر انجام می شود. اما با توجه به اینکه معمولاً فحلی گاوها در زمانی بسیار بعدتر از شروع آن دیده می شود، زمانی نهایتاً تا 17 یا 18 ساعت بعد از شروع فحلی را می توان برای تلقیح در نظر گرفت تا فرصت تلقیح از دست نرود. به عنوان مثال اگر فحلی گاو در ساعت 1 بامداد شروع شده باشد و در ساعت 6 صبح فحلی مشاهده شده باشد، می توان نهایتاً تا ساعت 3 یا 4 بعدازظهر روی موفقیت تلقیح حساب نمود که همان قانون صبح/بعدازظهر است. البته تأثیرات محیطی، تنش ها، مدیریت گله و تغذیه و... را باید در بروز فحلی های خاموش و دیده نشدن فحلی در نظر گرفت. با توجه به اینکه گفته شد که معمولاً آغاز فحلی مشخص نیست و بین 4 تا نهایتاً 16 ساعت بعد از آن می توان شانس تلقیح داشت، مدیریت فحل یابی و سرعت عمل در تلقیح بعد از مشاهده فحلی یک عامل کلیدی در موفقیت تلقیح مصنوعی در گله ها است.

به طور کلی می توان هشت مرحله را برای تلقیح مصنوعی استاندارد و دارای شانس موفقیت مناسب برشمرد که شامل مراحل مقید نمودن گاو به شکل درست و در جای درست، انجمادزدایی اصولی از پایوت اسپرم، آماده سازی درست گاو برای تلقیح، یافتن درست جای سرویکس (دهانه رحم) با توش رکتال، وارد نمودن درست گان یا تفنگ تلقیح مصنوعی از طریق واژن، حرک دادن تفنگ تلقیح با دقت کافی در مسیر درست، رساندن تفنگ تلقیح به سرویکس و انجام تلقیح و در نهایت کارهای لازم بعد از تلقیح (به ویژه بر روی وسایل تلقیح) می شود. اکنون شرح مختصری از هرکدام از مراحل داده خواهد شد.

• مقیدسازی گاو برای تلقیح

  شانس موفقیت در تلقیح مصنوعی بنا بر نظر متخصصین با آرامش گاو در حین تلقیح بسیار افزایش می یابد. گاو باید روی سطحی پایدار و غیرلغزنده قرار گیرد و به طور مناسبی مهار شود. بهتر است که جهت حفظ آرامش گاو، از محل روشن و با در اختیار داشتن آب و غذا که برای گاو آشنا است برای تلقیح استفاده شود. توصیه شده که در موقع انتظار برای تلقیح گاوهای غیر هم گروه و غیر هم بهاربند در کنار هم قرار نگیرند و گاو تا زمان تلقیح در کنار هم گروهی های خود باشد تا احتمال ایجاد تنش در گاو قبل از تلقیح کاهش یابد.

• انجماد زدایی از پایوت اسپرم

  قبل از انجام این کار باید دمای آب مورداستفاده برای این کار چک شود. معمولاً دمای 35 درجه برای این کار مناسب عنوان شده است، اما می توان از شرکت تولیدکننده یا عرضه کننده و یا نماینده آنها در مورد دمای مناسب کسب نظر نمود. زیرا ممکن است که برای حصول نتایج بهینه دمای بالاتر و مدت زمان بیشتری برای انجماد زدایی در آب لازم باشد. در برخی منابع آمده است که پایوت حاوی اسپرم بلافاصله بعد از بیرون آوردن از تانک نگهداری اسپرم در فلاسک آب مخصوص انجماد زدایی از اسپرم قرار گیرد. پیشنهاد شده که پایوت های بیست و پنج صدم میلی لیتر به مدت 20 تا 30 ثانیه و پایوت های نیم میلی لیتری به مدت 40 ثانیه برای انجماد زدایی در آب قرار گیرند و سپس خشک شده و در تفنگ تلقیحی که با مالیدن بین دست ها گرم شده قرار گیرد. انتهای چین دار نی یا پایوت با زاویه 90 درجه بریده شده، سپس در جای خود محکم می شود. تفنگ به صورت عمودی نگه داشته شده و به آرامی پیستون آن به سمت بالا (مثل یک سرنگ) فشار داده می شود تا مایع منی داخل پایوت به سمت بالا برود و اسلحه تلقیح آماده تلقیح شود

• 

  آماده سازی گاو برای تلقیح

  ابتدا فرج یا مهبل گاو را با یک حوله کاغذی یک بار مصرف تمیز نموده و سپس یک دستکش تلقیح بلند پوشیده شده و ماده روان کننده به آن زده شود. انگشتان دست به شکل مخروطی گرفته شده و در حالی که با دست دیگر دم گاو کنار گرفته و نگه داشته شده، به مقعد یا مخرج گاو وارد می شود. قبل از ورود کامل دست می توان مدفوع اضافی را از رکتوم خارج نمود. اگر رکتوم به دلیل گازهای تولیدشده بیش از حد متسع شده است و یا مثانه گاو پر است می توان مدتی را صبر نمود و دوباره اقدام نمود. اما باید در طول کار آرام عمل نمود تا از آسیب به دیواره ظریف راست روده آسیب وارد نشود.

• 

  یافتن محل سرویکس (دهانه رحم)

  نقطه عطف انجام تلقیح مصنوعی یافتن دهانه رحم یا سرویکس است که باید قبل از ورود تفنگ تلقیح انجام شود. معمولاً دهانه رحم در حاشیه حفره داخل استخوان لگن (Pelvic Brim) قرار دارد؛ اما در گاوهای مسن ممکن است کمی جا به جا شده باشد. اگر دهانه رحم (سرویکس) در داخل شکم به پایین کشیده شده باشد، یافتن و کارکردن با آن دشوارتر می شود و بهتر است با دامپزشک در میان گذاشته شود. زیرا ممکن است گاو باردار باشد یا دچار عفونت رحم شده باشد.

• وارد نمودن تفنگ تلقیح برای انجام تلقیح

  بعد از اطمینان از تمیز بودن ورودی فرج یا مهبل گاو، شروع به وارد نمودن تفنگ تلقیح می شود. جهت جلوگیری از آسیب به مجرای ادراری، نوک تفنگ تلقیح به آرامی در امتداد سقف واژن حرکت داده می شود تا به سرویکس (دهانه رحم) برسد. دقت شود که برای حفظ کیفیت مایع منی، تفنگ تلقیح باید در اسرع زمان پس از انجماد زدایی به واژن وارد شود. ممکن است در اطراف دهانه رحم حالت گیر وجود داشته باشد و مانور دادن تفنگ تلقیح را به سمت سرویکس سخت کند. برای حل این مشکل دهانه رحم را تا جایی که امکان دارد به سمت جلو هدایت کنید. هنگامی که نوک تفنگ تلقیح به کانال سرویکس برسد حسی شبیه شن و ماسه لمس می شود. اگر لمس حالت چسبندگی حس شد، باید به بارداری مشکوک شد و ممکن است تفنگ در ادامه به مهروموم انتهای رحم آبستن و حاوی گوساله وارد شود.

• رسیدن تفنگ تلقیح به دهانه رحم و انجام تلقیح

  هنگامی که تفنگ یا گان تلقیح از دهانه رحم عبور می کند، مقاومت در برابر عبور حس می شود که باید مایع منی در محفظه کوچک قبل از شاخ های رحم که همان بدنه رحم است رها شود. این فضا بلافاصله بعد از عبور از دهانه رحم (سرویکس) قرار دارد. اگر انگشت سبابه بر روی انتهای دهانه رحم قرار گیرد، عبور قسمت نوک تفنگ تلقیح از آن حس می شود که همان جا باید مایع منی رها شود. باید دقت شود که مایع منی در یکی از شاخ های رحم رها نشود. علاوه بر این، دیواره رحم بسیار ظریف است و به راحتی آسیب می بیند، پس منی به آرامی و هم زمان با شمارش از 1 تا 5 رها شود. اگر دهانه رحم یا سرویکس بیش از حد محکم گرفته شود یا انگشت دست مانع شود، ممکن است یکی از شاخ های رحم مسدود شود.

• 

  امور بعد از تلقیح

  در انتها باید توجه شود که از غلاف های یکبار مصرف دوباره استفاده نشود؛ چون می تواند خطر شیوع عفونت یا بیماری منتقله از طریق تولیدمثلی را افزایش دهد. تفنگ تلقیح آلوده شده به خاک یا هر عامل آلوده کننده باید پس از تلقیح به درستی تمیز و ضدعفونی شود و هر چند هفته یک بار با آب جوش ضدعفونی گردد. ممکن است اگر ماده ضدعفونی کننده ای بدون کسب نظر از افراد متخصص برای تلقیح مصنوعی استفاده گردد منجر به آسیب به اسپرم ها شود. برای هر بار تلقیح حتماً از دستکش یکبار مصرف تمیز و استفاده نشده بهره گرفته شود.

وسایل موردنیاز برای تلقیح مصنوعی

معمولاً یک مسئول حرفه ای انجام تلقیح مصنوعی یک کیف یا بسته (کیت) تلقیح مصنوعی نسبتاً کامل از تجهیزات لازم را به همراه دارد. معمولاً مواردی مانند تفنگ استاندارد تلقیح مصنوعی، پوشش نمدی برای محافظت دمایی تفنگ تلقیح، دماسنج معاینه بالینی، دماسنج جیوه ای دارای طول بلند، دماسنج دیجیتالی، قیچی برنده نوک پایوت اسپرم، پیش بند پلاستیکی، دستکش تلقیح مصنوعی یک بار مصرف، ماده ضدعفونی کننده دست، فلاسک مخصوص انجماد زدایی از پایوت اسپرم، ترمومتر یا گیج دمای عقربه ای و تاو مونیتور (Thaw Monitor) یا کیت کارتی تشخیص انجمادزدایی و... در این کیت یا پکیج نسبتاً کامل تلقیح مصنوعی وجود دارند.

اهمیت، مزایا و چالش های تلقیح مصنوعی

تلقیح مصنوعی امروزه در سطح جهان به عنوان یکی از کارآمدترین ابزار در دسترس برای بهبود عملکرد و تولید گله های گاو شیری و پرواری شناخته شده است. از طریق تلقیح مصنوعی می توان خصوصیت برتر ژنتیکی گاوهای نر برگزیده را به راحتی در دورترین نقاط زمین گسترش داده و بهبود کلی در عملکرد صنعت دام در سطح جهان ایجاد نمود. بهتر است که جهت بهتر مشخص شده جایگاه تلقیح مصنوعی در صنعت دام مزایا و چالش های آن در مقایسه با تلقیح طبیعی مورد بررسی قرار گیرد که به شرح زیر است.

مزایا

• امکان گسترش وسیع ویژگی های برتر یک گاو نر از طریق تولید تعداد کثیری از گوساله ها در گستره وسیع وجود دارد که البته از استفاده بیش از حد از یک گاو نر برتر در گله و عواقب آن نیز می توان با استفاده از تلقیح مصنوعی جلوگیری نمود.
• کمک مؤثری به پیشگیری از گسترش بیماری های قابل انتقال از طریق تولیدمثلی مانند تریکومونیازیس و... و تلفات ناشی از آنها می کند. به خصوص وقتی این موضوع اهمیت خود را نشان می دهد که با استفاده از یک نر برای چند گله جهت تلقیح طبیعی ماده ها مقایسه شود.
• افزایش سرعت بسیار چشمگیر بهبود ژنتیکی گله در مقایسه با تلقیح طبیعی با استفاده از همان گاو نر برتر، به خصوص وقتی که آن گاو تر میل جنسی کمی داشته باشد با قادر به تلقیح طبیعی نباشد و امکان از دست رفتن فرصت انتقال ویژگی های برتر آن به نسل بعد وجود داشته باشد.
• امکان جفت گیری بین دام های دارای جثه های متفاوت (البته با الزام به درنظرگرفتن مؤلفه های بسیار مهمی مثل سخت زایی در انتخاب اسپرم) وجود دارد

جهت اطلاع بیشتر در مورد مؤلفه های انتخاب اسپرم و عوامل مهم دخیل در آن به مقاله فاکتورهای اصلی انتخاب اسپرم گاوهای نر جهت تلقیح مصنوعی مراجعه شود

• یک راه آسان برای تعیین ویژگی های نمونه مایع منی و اسپرم ها قبل از ارائه گسترده آن است، زیرا در مقایسه با تلقیح طبیعی در روش تلقیح مصنوعی آزمایش و اطلاع از فعالیت و طبیعی بودن اسپرم قبل از ارائه آن به متقاضیان یک الزام است. این در حالی است که معمولاً قبل از تلقیح طبیعی نمونه گیری و آزمایش اسپرم رخ نمی دهد.
• امکان نگهداری طولانی مدت از اسپرم یک گاو تر برتر (حتی بعد از پایان عمر عملکردی آن گاو نر) و استفاده از آن به راحتی با روش های انجماد اسپرم و تلقیح مصنوعی فراهم است.
• با توجه به گسترش و دردسترس بودن بسیار چشمگیر خدمات انتخاب اسپرم و تلقیح مصنوعی در هر منطقه دارای فعالیت پرورش نیمه صنعتی و صنعتی دام، می توان به راحتی صفات برتر تولیدی یک گاو نر را از طریق هزاران گاو ماده منتقل نمود که در حالت تلقیح مصنوعی بسیار تعداد کمتری را می توان پوشش داد.
• به دلیل عدم نیاز به نگهداری دائمی از گاو نر در گله، هزینه ها و چالش های ناشی از آن از گله حذف می شود که در جای خود بر عملکرد اقتصادی گله نیز تأثیر دارد
• مشکل هم خونی در گله به راحتی با استفاده از تلقیح مصنوعی قابل پیشگیری و رفع است و همچنین گاوهای نر نابارور و یا دارای ویژگی های منفی ژنتیکی به راحتی قابل تشخیص و حذف از جمعیت گاوها بدون انتقال صفات منفی به شکل گسترده هستند.

چالش ها

• نیاز به افراد آموزش دیده و متخصص جهت انتخاب اسپرم، برنامه ریزی برنامه تولیدمثلی و اصلاح نژاد گله و انجام خدمات تلقیح مصنوعی در کنار نیاز به تجهیزات تخصصی لازمه جهت این امور
• نیاز به آشنایی کافی از چرخه تولیدمثلی دام و موارد مرتبط با آن از طرف دامدار و فرد مسئول انجام تکنیک های تولیدمثلی در گله و الزام به رعایت موارد بهداشتی مربوطه در مورد ابزار و روش های انجام کار تا از مشکلات بهداشتی و عفونت های کاهش دهنده باروری گله جلوگیری شود
• کاهش تقاضای بازار برای نرهای اصلاح نژادی برای تلقیح طبیعی و الزام به دقت بالا در انتخاب اسپرم های مورداستفاده که نیازمند دانش و تجربه بالایی است
• برخی چالش ها در حمل و نقل، نگهداری و استفاده از اسپرم منجمد (به خصوص در آب و هوای گرم و مناطق دورافتاده)
• به طور کلی استفاده از تلقیح مصنوعی در مقایسه با تلقیح طبیعی نیازمند تأمین امکانات و الزامات بیشتری است و استفاده اصولی و درست از آن بسیار مهم است که نیازمند اخذ خدمات مشاوره و یا آموزش های درست و کافی است.

با توجه به مواردی که گفته شد، استفاده از تلقیح مصنوعی در گله های گاو شیری و پرواری و گله های گوسفند و بز می توانند مزایای غیر قابل صرف نظر برای دامداران به همراه داشته باشد. اما با توجه به اینکه بدون رعایت الزامات و نکات تکنیکی مربوطه و استفاده از ابزار مناسب این کار حتی می تواند به ضرر گله ها تمام شود، بررسی و مقایسه و انتخاب درست در بین تمام گزینه های موجود یک مورد حیاتی در استفاده از تلقیح مصنوعی است. گرچه انتخاب از بین گزینه های مختلف در شاخه های خدمات تلقیح مصنوعی توسط کارشناس تلقیح مصنوعی یا تکنسین تلقیح مصنوعی، وسایل تلقیح مصنوعی، انتخاب و خرید اسپرم، مواد ضدعفونی کننده و سایر مواد اولیه موردنیاز برای تلقیح مصنوعی و... یک کار سخت، پیچیده و بسیار وقت گیر اما الزامی به نظر می رسد، اپلیکیشن و وب سایت مرغابی امکان انجام این مهم را به سهولت و در کنار ارائه خدمات مشاوره جهت اتخاذ بهترین تصمیم برای اولین بار در ایران در اختیار فعالین عرصه صنعت دام قرار داده است.