نقش تغذیه ای سویا و ضروریت استفاده آن در جیره غذایی دام و طیور صنعتی

صنعت دامپروری ایران از مهم ترین زیر بخش های کشاورزی در تامین نیازهای غذایی و امنیت غذایی کشور است. از این رو تامین نهاده های ضروری در جیره ی غذایی دام و طیور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکی از مواردی که در تغذیه دام و طیور نقش اساسی دارد منابع پروتئینی جیره است. از میان منابع پروتئینی جیره دام و طیور، مهمترین گروه منابع را کنجاله های دانه های روغنی و به ویژه کنجاله سویا شامل می شود.

در سراسر دنیا و ایران، این فرآورده فرعی کارخانجات روغن کشی نقش اساسی در بالانس پروتئین و اسیدهای آمینه جیره دام و طیور ایفا می کند. این ماده خوراکی در صورت داشتن کیفیت بهینه دارای ۴۴ تا ۴۸ درصد پروتئین خام است که البته توصیه شده که هر دفعه که کنجاله سویا برای یک کارخانه خوراک دام یا یک فارم پرورش دام و طیور تهیه می شود. نمونه ای از آن از لحاظ شاخص های مختلف مورد آزمایش قرار گیرد تا بتوان با حداکثر دقت ممکن از آن در بالانس جیره دام و طیور استفاده نمود. یکی از آزمایش های مهم، آزمایش میزان اوره احتمالی افزوده شده به کنجاله سویا جهت افزایش کاذب پروتئین خام آن است که به ویژه در دام های آبستن می تواند بسیار خطرناک باشد

با توجه به نوسان در کیفیت کنجاله سویا، تولیدکنندگان همکار با وب سایت و اپلیکیشن مرغابی همواره کیفیت مواد خوراکی مورد استفاده در محصولات خود و به ویژه کنجاله سویا را مورد توجه ویژه قرار داده اند. تلاش این تولیدکنندگان معتبر بر این است که قبل از فرمولاسیون جیره های خود، کیفیت کنجاله سویا را آنالیز نموده و براساس مقادیر واقعی، فرمولاسیون جیره ها را انجام دهند.

دانه سویا

سویا یک نوع دانه روغنی از خانواده حبوبات یا بقولات است که یک منبع مناسب از لحاظ ویتامین های محلول در چربی (ویتامین های (K,E,D به جز ویتامین A ، ویتامین C و ویتامین های گروه B است که امروزه به اشکال مختلف نقش مهمی در تغذیه انسان دارد. محصولات بسیار متنوعی از خود دانه سویا و روغن آن در سراسر دنیا تولید می شود که علاوه بر صنایع غذایی در صنعت دام و طیور، صنایع بهداشتی و آرایشی، در سایر صنایع عمده مورد استفاده هستند.

سویا در انواع مختلف خاک ها به ویژه خاک حاصلخیز (بازدهی بالا) و در شرایط آب و هوایی معتدل با نور کافی کشت میشود. در منابع آمده است که آبیاری مناسب سبب بهبود کمیت و کیفیت دانه سویا وافزایش مقدارروغن دانه میشود. همچنین، این گیاه یکی از گیاهان نثبیت کننده نیتروژن خاک است و نقش مثبتی در بهبود کیفیت خاک زراعی ایفا می کند.

شاید به همین دلیل است که کشت این محصول به مناطقی خاص از ایران و از جمله مناطق شمالی کشور محدود شده است که با توجه به افزایش رشد جمعیت و افزایش تقاضا و توان نه چندان بالای عرضه این محصول از منشاء داخلی، نیاز است که سالانه مقادیر زیادی سویا به کشور وارد شود. البته به نظر می رسد که اصلاح و توسعه یا وارد نمودن ارقام دارای مصرف آب پایین تر، مقاوم تر یا سازگار تر نسبت به اقلیم کشور و دارای عملکرد بهتر در واحد سطح بتواند به بهبود تولید در داخل کمک کند. البته با توجه به بحران کمبود آب در کشور، بتوان از طریق کشت فراسرزمینی، معضل وابستگی کشور به واردات این محصول استراتژیک در امنیت غذایی را رفع نمود یا تا حدی کاهش داد.

کنجاله سویا

پس از استخراج قسمت عمده ی روغن از دانه های روغنی، تفاله یا فرآورده فرعی باقیمانده از روغن کشی این محصول، تحت عنوان پروتئین سویا برای تغذیه انسان و نوع دارای درجه خوراک دام آن تحت عنوان کنجاله سویا برای تغذیه دام و طیوراستفاده می شود. البته کنجاله یک نام عمومی برای اکثر محصولات باقی مانده از روغن کشی دانه های روغنی است. اما برآورده شده که کنجاله سویا به تنهایی 38 % از کل کنجاله های تولیدی را تشکیل میدهد.

کنجاله سویا به عنوان یک معیار جهانی برای مقایسه سایر منابع پروتئینی میباشد. در حال حاضر، کنجاله سویا به علت خوش خوراکی و توازن مناسب اسیدهای آمینه ( به ویژه غنی از لیزین)، محتوای فیبر پایین و قابلیت هضم بالا، بطور روزافزونی در حال استفاده به عنوان منبع اصلی پروتئین جیره دام و طیور است. البته به رغم اینکه پروتئین سویا شامل اسیدهای آمینه ضروری است، مقدار سیستین و متیونین موجود در آن کمتر از حد مناسب است و در جیره ها (به خصوص جیره طیور) بر پایه سویا، باید این اسیدهای آمینه از طریق مواد خوراکی دیگر یا بطور مستقیم اضافه شود. این موضوع به خصوص از این جهت حائز اهمیت است که در جیره های حال حاضر که عمدتاً حاوی انرژی بالا هستند، متیونین بعنوان اولین اسید آمینه ی محدودکننده از اهمیت به سزایی برخوردار است.

متغییر بودن پروتئین کنجاله سویا میتواند ناشی از رقم سویا و یا چگونگی فرآیند روغن کشی و استخراج روغن باشد. همچنین، کنجاله سویا از لحاظ برخی ویتامین های محلول در چربی و به ویژه ویتامینA دچار کمبود است. جهت رفع این مشکل باید همراه آن از مکمل ها و یا از پروتئین حیوانی از جمله پودر ماهی استفاده شود. این نکته نیز مهم است که کنجاله سویا در قیاس با دانه غلات کلسیم و فسفر بیشتری دارد.

به طور مرسوم، کنجاله سویاهای بدون پوسته از پروتئین بالاتری برخوردار است، درصورتی که کنجاله های سویاهای حاوی پوسته درصد پروتئین پایین تری (حدود ۴۴ درصد پروتئین خام)دارند.

این نکته را نیز باید مورد توجه قرار داد که کنجاله سویا با وجود خصوصیات ارزشمند تغذیه ای، دارای نقاط ضعفی نیز میباشد که برخی از آن ها مورد اشاره قرار گرفت اما برخی دیگر در صورت عدم توجه، سلامت گله را به خطر می اندازد. از جمله آنها میتوان به این موضوع اشاره نمود که کنجاله سویا حاوی تعدادی از مواد سمی مانند مواد آلرژی زا، ترکیبات عامل ایجاد گواتر و عوامل ضد انعقاد خون است.

از نظر تغذیه دام، ممانعت کننده های پروتئاز که شش نوع از آنها در سویا شناخته شده حائز اهمیت ویژه ای می باشند و از بین آنها عامل ممانعت کننده از عملکرد آنزیم پروتئاز تریپسین (آنتی تریپسین) و ممانعت کننده ی کایموتریپسین (کیموتریپسین) نوع بومن برک از اهمیت ویژه ای برخوردارند. به همین دلیل است دانه خام سویا و کنجاله حرارت ندیده ی آن رشد حیوان را به تاخیر میندازد و وجود همین ممانعت کننده های پروتئاز است که باعث جلوگیری از هضم پروتئین و اختلال در رشد می شوند. همچنین، شواهدی در دست است که فعالیت بیش از حد پانکراس در این حالت منجر به افزایش تولید تریپسین و کایموتریسپین و در نتیجه از بین رفتن سیستین و متیونین میشود که از بین رفتن سیستین و متیونین متعاقب فعالیت بیش از حد پانکراس موجب محدودیت این دو اسید آمینه و کمبود آنها در کنجاله سویا می گردد.

این سازوکار منفی هم یک مسئول اصلی تاخیر رشد است. ماده دیگری که در به تاخیر انداختن رشد موثرمی باشد هماگلوتینین است. این عامل سمی به گروهی از ترکیبات که به عنوان لتکین ها شناخته می شوند، تعلق دارد و باعث انعقاد یا آگلوتینه شدن گلبول های قرمز خرگوش و انسان می شود، اما به دلیل اینکه در مورد گوساله و گوسفند بی اثر است، در صنعت دام چندان اهمیتی ندارد.

چالش های استفاده از کنجاله سویا

این چالش ها به دو گروه زیر تقسیم میشود

1. مواد ضد تغذیه ای همانند ممانعت کننده های تریپسین و سموم (سوئین، هماگلوتینین، لیپوکسیداز و اوره آز) در زمان حرارت دهی کنجاله سویا بی اثر می شوند که این کار سبب افزایش قابلیت جذب متیونین و سیستین در سویا میشود.

   حرارت دهی کنجاله سویا از طریق رنگ آن قابل تشخیص میباشد که این کار توسط روش های رنگ سنجی (کروماتوگرافی) قابل انجام است . کنجاله های که حرارت کافی ندیده اند بسیار کمرنگ هستند و مصرف آن باعث بزرگ شدن لوزالمعده و کاهش جذب چربی توسط پرنده می شود. از سوی دیگر، حرارت دهی بالا موجب سوزاندن پروتئین و تخریب اسیدهای آمینه و ایجاد واکنش میلارد میشود که این واکنش سبب میشود که ارزش غذایی آن به شدت کاهش یابد. مصرف کنجاله های قهوه ای رنگ (حرارت بالا) به علت نبود پروتئین کافی در کنار کاهش رشد سبب مشکلات گوارشی(اسهال)میشود. در برخی منابع آمده که رنگ زرد تیره کنجاله سویا نشان دهنده حرارت دهی مناسب میباشد. از دیگر نقاط ضعف در فرآوری کنجاله سویا که بایستی مورد توجه قرار بگیرد اطمینان از نبود باقی مانده ی حلال شیمیایی که برای روغن کشی (استخراج روغن)استفاده شده اند، اگر حلال شیمیایی همچون هگزان در کنجاله سویا باقی بماند سبب بروز مشکلات کبدی پرنده می شود.

2. گروه دوم مواردی را شامل می شود که در شرایط ایده آل فرآوری کنجاله سویا هم وجود خواهند داشت. کنجاله های حاوی پوسته (۷%) و الیگوساکاریدهای موجود در آن (سوکروز ۶%،استاکیوز ۵%، رافینوز ۱%) معمولا از فیبر بالایی برخوردارند که برای جوجه های جوان غیرقابل هضم یا اندکی قابل هضم میباشد. درصورتی که این مقدار در جیره بیشتر استفاده شود باعث مشکلات گوارشی و عواقب ناشی از آن مانند ایجاد مشکل در کیفیت بستر می گردد که خود باعث مشکلاتی مانند جراحات کف پا در گله می شود.

   عوارض ناشی از الیگوساکاریدهای موجود در سویا را می توان با راهکارهایی مانند استفاده از حلال اتانول به جای هگزان در فرآیند روغن کشی از سویا رفع نمود. در غیر این صورت، جهت کاهش دادن عوارض آن (کربوهیدرات های با گوارش نامتعارف) به ویژه در زمان استفاده بالا از کنجاله سویا در جیره، باید انزیم های تجاری مناسبی که حاوی آلفاگالاکتوزیداز، همی سلولاز و بتاگلوکاناز باشند نیز به جیره اضافه نمود. همچنین، کنجاله سویا حاوی درصد بالایی از پتاسیم میباشد که مازاد پتاسیم در طیور موجب مشکلاتی نظیر افزایش دفع ، مرطوب و چسبناک شدن بستر می گردد. در چنین شرایطی لازم است سالن از یک تهویه مطلوب برخوردار باشد و ندابیر دیگری نیز اتخاذ نمود تا مشکلی برای پرنده ایجاد نشود.

   در منابع مختلف مقدار مجاز کنجاله سویا در جیره های گوشتی ۳۰ درصد تعیین شده است اما در صورتی که تنها با استفاده از کنجاله سویا بخواهید پروتئین لازم در جوجه های گوشتی را در جیره با پروتئین بالا تامین کنید باید امکان دارد که تا مقدار ۴۰ درصد از جیره را به سویا اختصاص دهید. در این شرایط، استفاده از آنزیم های مناسب در جیره غذایی اهمیت دوچندان می یابد.

آزمون ارزیابی کیفیت سویا

1. اندازه گیری پروتئین خام ،فیبر خام ،خاکستر

   این آزمون ها جهت بررسی مواد خارجی مانند سبوس،بنتونیت و کربنات صورت میگرد

2. تست اوره آز

   تست اوره آز روش دیگری برای ارزیابی کیفیت سویا است که میزان حرارت در عمل آوری سویا را مشخص میکند. اوره آز اثر کمی بر پرنده دارد ، اما خصوصیات حساسیت حرارتی اوره آز به ممانعت کننده های تریپسین شباهت دارد و انداره گیری مقدار آن راحت میباشد.

   بنابراین، میتوان از میزان اوره آز کنجاله سویا برای سنجش کیفیت آن استفاده کرد. دامنه قابل قبول اوره آز بین ۰.۰۵ و ۰.۲ است، اگر مقادیر بالاتر باشد بدین معنا است که هنوز عامل ممانعت کننده از فعالیت آنزیم تریپسین در آن وجود دارد؛ بنابراین، درصورت حرارت ناکافی، مواد ضد تغذیه ای از بین نرفته و افت عملکرد مشاهده خواهد شد.

3. 

   تست حلالیت پروتئین سویا در هیدروکسید پتاسیم

   میزان حلالیت پروتئین در هیدروکسید پتاسیم ۲% و عملکرد رشد پرنده ها مشخص میکند که حرارت باعث کاهش حلالیت پروتئین میشود، حلالیت ۸۵% مشخصه ی حرارت ناکافی و حلالیت ۷۰% و کمتر مشخصه ی فرآوری زیاده میباشد.این تست مشخص میکند که سویای موجود حرارت بیش از حد دیده است و حرارت بالا منجر به تخریب لیزین وانژی قابل متابولیسم میشود.

با توجه به نوسان قیمت و تامین این ماده خوراکی ارزشمند، می توان از برخی منابع پروتئینی یا اسید آمینه ای دیگر نیز جهت جایگزینی با بخشی از آن یا پوشش برخی نقاط ضعف مانند کمبود برخی اسیدهای آمینه استفاده نمود. به عنوان مثال، کنجاله کلزا، گلوتن ذرت، پودر ماهی، پودر گوشت و سایر منابعی از این دست، بعنوان منابع پروتئینی باکیفیت قابل جایگزینی با بخشی از کنجاله سویا جیره هستند. اما باید محدودیت ها، مسائل کیفی و آنالیز های لازم را بسته به ویژگی های هر کدام از این منابع در نظر گرفت.

به عنوان مثال، میزان TVN (مجموع نیتروژن فرار) در پودر ماهی، برخی آلودگی ها و ناخالصی ها در پودر گوشت و برخی ترکیبات ضد تغذیه ای در کنجاله کلزا را باید در نظر گرفت. البته همچنان به دلایلی مانند بالانس و زیست فراهمی مناسب ترکیب اسیدهای آمینه، میزان مناسب پروتئین عبوری و ایمنی بالای برخی از این منابع مانند گلوتن ذرت، مکمل های خوبی برای کنجاله سویا بعنوان منابع پروتئینی جیره هستند.

البته امروزه منابعی مانند سویای دانه کامل فرآوری شده یا اصطلاحاً سویای فول فت نیز به اشکال مختلف از نظر روش فرآوری (مانند رُست و فلیک شده یا اکسترود شده) در بازار موجود است که در جایگاه خود منبع همزمان پروتئین و انرژی مناسبی هستند و به خصوص به دلیل میزان مناسب پروتئین عبوری موجود در آن برای دام ها یک منبع خوراکی مناسب هستند.

به طور کلی کنجاله سویا یک ماده اولیه و نهاده خوراکی مناسب و پایه جهت تامین پروتئین جیره دام و طیور میباشد. اما با توجه به نقاط قوت و ضعف، عوامل محدودکننده، آزمایشات لازم جهت اطمینان از کیفیت و ویژگی های تغذیه ای آن، جایگزین های نسبی و شرایط خاص هر کدام از این جایگزین ها که در بالا ذکرشده، استفاده از آن در جیره دام و طیور دارای ریزه کاری ها و نکات فنی خاص خود است. از این جهت، لحاظ نمودن کنجاله سویا در جیره دام و طیور که امروزه به یک گزینه ناگزیر تبدیل شده است، نیازمند تجربه و دانش فنی کافی یا اخذ مشاوره فنی مناسب در فرمولاسیون جیره و فرآیند تولید خوراک است. اپلیکیشن و وب سایت مرغابی در کنار فراهم نمودن امکان بررسی و مقایسه سهل و آسان کنجاله های سویای موجود در بازار و سایر نهاده های پروتئینی خوراک دام و طیور جهت اتخاذ تصمیم در مورد خرید آنها، خدمات مشاوره تخصصی بوسیله متخصصین مجرب و معتبر را در اختیار فعالین عرصه دام و طیور قرار می دهد تا بهترین نتیجه حاصل شود.