کنجاله سویا برای دام به عنوان یکی از مهم ترین و پرکاربردترین منابع پروتئینی در صنعت دام و طیور شناخته می شود. این ماده ارزشمند که پس از فرآیند روغن کشی از دانه سویا به دست می آید، به دلیل دارا بودن پروتئین خام بالا، تعادل نسبی اسیدهای آمینه ضروری و قابلیت هضم مطلوب، جایگاه ویژه ای در فرمولاسیون جیره های غذایی دارد. کنجاله سویا نه تنها موجب رشد بهینه، افزایش تولید شیر، گوشت و تخم مرغ می شود، بلکه به دلیل خوش خوراکی و ترکیب مناسب مواد مغذی، مصرف خوراک را نیز در دام ها بهبود می بخشد. با این حال، کیفیت و اثرگذاری آن به شدت تحت تأثیر فرآیند تولید و میزان حرارت دهی قرار دارد و در صورت استفاده نامناسب می تواند چالش هایی همچون کاهش هضم پروتئین یا مشکلات گوارشی ایجاد کند. از این رو، شناخت دقیق ویژگی های کنجاله سویا برای دام و تنظیم متعادل میزان مصرف آن، نقشی کلیدی در ارتقای بهره وری و سلامت دامداری ها ایفا می کند.
کنجاله سویا چیست؟
پس از استخراج قسمت عمده ی روغن از دانه های روغنی، تفاله یا فرآورده فرعی باقیمانده از روغن کشی این محصول، تحت عنوان پروتئین سویا برای تغذیه انسان و نوع دارای درجه خوراک دام آن تحت عنوان کنجاله سویا برای تغذیه دام و طیوراستفاده می شود. البته کنجاله یک نام عمومی برای اکثر محصولات باقی مانده از روغن کشی دانه های روغنی است. اما برآورده شده که کنجاله سویا به تنهایی 38 % از کل کنجاله های تولیدی را تشکیل میدهد.
کنجاله سویا به عنوان یک معیار جهانی برای مقایسه سایر منابع پروتئینی میباشد. در حال حاضر، کنجاله سویا به علت خوش خوراکی و توازن مناسب اسیدهای آمینه ( به ویژه غنی از لیزین)، محتوای فیبر پایین و قابلیت هضم بالا، بطور روزافزونی در حال استفاده به عنوان منبع اصلی پروتئین جیره دام و طیور است. البته به رغم اینکه پروتئین سویا شامل اسیدهای آمینه ضروری است، مقدار سیستین و متیونین موجود در آن کمتر از حد مناسب است و در جیره ها (به خصوص جیره طیور) بر پایه سویا، باید این اسیدهای آمینه از طریق مواد خوراکی دیگر یا بطور مستقیم اضافه شود. این موضوع به خصوص از این جهت حائز اهمیت است که در جیره های حال حاضر که عمدتاً حاوی انرژی بالا هستند، متیونین بعنوان اولین اسید آمینه ی محدودکننده از اهمیت به سزایی برخوردار است.
متغییر بودن پروتئین کنجاله سویا میتواند ناشی از رقم سویا و یا چگونگی فرآیند روغن کشی و استخراج روغن باشد. همچنین، کنجاله سویا از لحاظ برخی ویتامین های محلول در چربی و به ویژه ویتامینA دچار کمبود است. جهت رفع این مشکل باید همراه آن از مکمل ها و یا از پروتئین حیوانی از جمله پودر ماهی استفاده شود. این نکته نیز مهم است که کنجاله سویا در قیاس با دانه غلات کلسیم و فسفر بیشتری دارد.
به طور مرسوم، کنجاله سویاهای بدون پوسته از پروتئین بالاتری برخوردار است، درصورتی که کنجاله های سویاهای حاوی پوسته درصد پروتئین پایین تری (حدود ۴۴ درصد پروتئین خام) دارند.
مطالعه بیشتر: مزایای کنجاله سویا برای طیور
خواص کنجاله سویا برای دام
خاصیت | توضیح | تاثیر بر دام |
پروتئین با کیفیت بالا | حاوی پروتئین غنی و قابل هضم | رشد بهتر و افزایش بهره وری |
اسیدهای آمینه ضروری | لیزین، تریپتوفان و متیونین | تقویت رشد عضلات و سلامت عمومی |
افزایش تولید | بهبود تولید شیر، گوشت و تخم مرغ | بهره وری بالاتر در دامداری |
بهبود هضم | افزایش جذب مواد مغذی | مصرف بهینه خوراک و انرژی بیشتر |
خوش خوراکی | طعم مطلوب برای دام | افزایش مصرف جیره و رشد بهتر |
کنجاله سویا یکی از منابع پروتئینی با کیفیت بالا برای دام و طیور محسوب می شود. این ماده سرشار از اسیدهای آمینه ضروری مانند لیزین و تریپتوفان است که برای رشد و عملکرد مطلوب دام اهمیت فراوانی دارند. استفاده از کنجاله سویا در جیره غذایی میتواند باعث افزایش رشد و تولید محصولات دامی مانند شیر، گوشت و تخم مرغ شود. علاوه بر این، این خوراک باعث بهبود هضم و جذب سایر مواد غذایی شده و با افزایش خوش خوراکی جیره، مصرف خوراک توسط دام را نیز افزایش می دهد.
مطالعه بیشتر: مهم ترین مواد معدنی مورد نیاز در تغذیه دام و طیور کدام اند؟
مشکلات احتمالی در فرآوری و مصرف کنجاله سویا
این چالش ها به دو گروه زیر تقسیم می شوند:
چالش های مربوط به فرآوری و حرارت دهی: مواد ضد تغذیه ای همانند ممانعت کننده های تریپسین و سموم (سوئین، هماگلوتینین، لیپوکسیداز و اوره آز) در زمان حرارت دهی کنجاله سویا بی اثر می شوند که این کار سبب افزایش قابلیت جذب متیونین و سیستین در سویا میشود.
حرارت دهی کنجاله سویا از طریق رنگ آن قابل تشخیص میباشد که این کار توسط روش های رنگ سنجی (کروماتوگرافی) قابل انجام است . کنجاله های که حرارت کافی ندیده اند بسیار کمرنگ هستند و مصرف آن باعث بزرگ شدن لوزالمعده و کاهش جذب چربی توسط پرنده می شود. از سوی دیگر، حرارت دهی بالا موجب سوزاندن پروتئین و تخریب اسیدهای آمینه و ایجاد واکنش میلارد میشود که این واکنش سبب میشود که ارزش غذایی آن به شدت کاهش یابد. مصرف کنجاله های قهوه ای رنگ (حرارت بالا) به علت نبود پروتئین کافی در کنار کاهش رشد سبب مشکلات گوارشی(اسهال)میشود. در برخی منابع آمده که رنگ زرد تیره کنجاله سویا نشان دهنده حرارت دهی مناسب میباشد. از دیگر نقاط ضعف در فرآوری کنجاله سویا که بایستی مورد توجه قرار بگیرد اطمینان از نبود باقی مانده ی حلال شیمیایی که برای روغن کشی (استخراج روغن)استفاده شده اند، اگر حلال شیمیایی همچون هگزان در کنجاله سویا باقی بماند سبب بروز مشکلات کبدی پرنده می شود.
محدودیت های ذاتی و تغذیه‌ای کنجاله سویا: گروه دوم مواردی را شامل می شود که در شرایط ایده آل فرآوری کنجاله سویا هم وجود خواهند داشت. کنجاله های حاوی پوسته (۷%) و الیگوساکاریدهای موجود در آن (سوکروز ۶%،استاکیوز ۵%، رافینوز ۱%) معمولا از فیبر بالایی برخوردارند که برای جوجه های جوان غیرقابل هضم یا اندکی قابل هضم میباشد. درصورتی که این مقدار در جیره بیشتر استفاده شود باعث مشکلات گوارشی و عواقب ناشی از آن مانند ایجاد مشکل در کیفیت بستر می گردد که خود باعث مشکلاتی مانند جراحات کف پا در گله می شود.
عوارض ناشی از الیگوساکاریدهای موجود در سویا را می توان با راهکارهایی مانند استفاده از حلال اتانول به جای هگزان در فرآیند روغن کشی از سویا رفع نمود. در غیر این صورت، جهت کاهش دادن عوارض آن (کربوهیدرات های با گوارش نامتعارف) به ویژه در زمان استفاده بالا از کنجاله سویا در جیره، باید انزیم های تجاری مناسبی که حاوی آلفاگالاکتوزیداز، همی سلولاز و بتاگلوکاناز باشند نیز به جیره اضافه نمود. همچنین، کنجاله سویا حاوی درصد بالایی از پتاسیم میباشد که مازاد پتاسیم در طیور موجب مشکلاتی نظیر افزایش دفع ، مرطوب و چسبناک شدن بستر می گردد. در چنین شرایطی لازم است سالن از یک تهویه مطلوب برخوردار باشد و ندابیر دیگری نیز اتخاذ نمود تا مشکلی برای پرنده ایجاد نشود.
در منابع مختلف مقدار مجاز کنجاله سویا در جیره های گوشتی ۳۰ درصد تعیین شده است اما در صورتی که تنها با استفاده از کنجاله سویا بخواهید پروتئین لازم در جوجه های گوشتی را در جیره با پروتئین بالا تامین کنید باید امکان دارد که تا مقدار ۴۰ درصد از جیره را به سویا اختصاص دهید. در این شرایط، استفاده از آنزیم های مناسب در جیره غذایی اهمیت دوچندان می یابد.
مطالعه بیشتر: مزایای دی کلسیم فسفات در جیره دام و طیور
ارزیابی کیفیت و جایگزین های کنجاله سویا برای دام
در ادامه به روش هایی اشاره خواهیم کرد که مناسب بررسی کیفیت کنجاله سویا می باشد و جایگزین آن را نیز معرفی کرده ایم:
اندازه گیری پروتئین خام ،فیبر خام ،خاکستر
این آزمون ها جهت بررسی مواد خارجی مانند سبوس،بنتونیت و کربنات صورت می گیرد.
تست اوره آز
تست اوره آز روش دیگری برای ارزیابی کیفیت سویا است که میزان حرارت در عمل آوری سویا را مشخص میکند. اوره آز اثر کمی بر پرنده دارد ، اما خصوصیات حساسیت حرارتی اوره آز به ممانعت کننده های تریپسین شباهت دارد و انداره گیری مقدار آن راحت میباشد.
بنابراین، میتوان از میزان اوره آز کنجاله سویا برای سنجش کیفیت آن استفاده کرد. دامنه قابل قبول اوره آز بین ۰.۰۵ و ۰.۲ است، اگر مقادیر بالاتر باشد بدین معنا است که هنوز عامل ممانعت کننده از فعالیت آنزیم تریپسین در آن وجود دارد؛ بنابراین، درصورت حرارت ناکافی، مواد ضد تغذیه ای از بین نرفته و افت عملکرد مشاهده خواهد شد.
تست حلالیت پروتئین سویا در هیدروکسید پتاسیم
میزان حلالیت پروتئین در هیدروکسید پتاسیم ۲% و عملکرد رشد پرنده ها مشخص میکند که حرارت باعث کاهش حلالیت پروتئین میشود، حلالیت ۸۵% مشخصه ی حرارت ناکافی و حلالیت ۷۰% و کمتر مشخصه ی فرآوری زیاده میباشد.این تست مشخص میکند که سویای موجود حرارت بیش از حد دیده است و حرارت بالا منجر به تخریب لیزین وانژی قابل متابولیسم میشود.
با توجه به نوسان قیمت و تامین این ماده خوراکی ارزشمند، می توان از برخی منابع پروتئینی یا اسید آمینه ای دیگر نیز جهت جایگزینی با بخشی از آن یا پوشش برخی نقاط ضعف مانند کمبود برخی اسیدهای آمینه استفاده نمود. به عنوان مثال، کنجاله کلزا، گلوتن ذرت، پودر ماهی، پودر گوشت و سایر منابعی از این دست، بعنوان منابع پروتئینی باکیفیت قابل جایگزینی با بخشی از کنجاله سویا جیره هستند. اما باید محدودیت ها، مسائل کیفی و آنالیز های لازم را بسته به ویژگی های هر کدام از این منابع در نظر گرفت.
به عنوان مثال، میزان TVN (مجموع نیتروژن فرار) در پودر ماهی، برخی آلودگی ها و ناخالصی ها در پودر گوشت و برخی ترکیبات ضد تغذیه ای در کنجاله کلزا را باید در نظر گرفت. البته همچنان به دلایلی مانند بالانس و زیست فراهمی مناسب ترکیب اسیدهای آمینه، میزان مناسب پروتئین عبوری و ایمنی بالای برخی از این منابع مانند گلوتن ذرت، مکمل های خوبی برای کنجاله سویا بعنوان منابع پروتئینی جیره هستند.
البته امروزه منابعی مانند سویای دانه کامل فرآوری شده یا اصطلاحا سویای فول فت نیز به اشکال مختلف از نظر روش فرآوری (مانند رُست و فلیک شده یا اکسترود شده) در بازار موجود است که در جایگاه خود منبع همزمان پروتئین و انرژی مناسبی هستند و به خصوص به دلیل میزان مناسب پروتئین عبوری موجود در آن برای دام ها یک منبع خوراکی مناسب هستند.
به طور کلی کنجاله سویا یک ماده اولیه و نهاده خوراکی مناسب و پایه جهت تامین پروتئین جیره دام و طیور میباشد. اما با توجه به نقاط قوت و ضعف، عوامل محدودکننده، آزمایشات لازم جهت اطمینان از کیفیت و ویژگی های تغذیه ای آن، جایگزین های نسبی و شرایط خاص هر کدام از این جایگزین ها که در بالا ذکرشده، استفاده از آن در جیره دام و طیور دارای ریزه کاری ها و نکات فنی خاص خود است. از این جهت، لحاظ نمودن کنجاله سویا در جیره دام و طیور که امروزه به یک گزینه ناگزیر تبدیل شده است، نیازمند تجربه و دانش فنی کافی یا اخذ مشاوره فنی مناسب در فرمولاسیون جیره و فرآیند تولید خوراک است. مرغابی در کنار فراهم نمودن امکان بررسی و مقایسه سهل و آسان کنجاله های سویای موجود در بازار و سایر نهاده های پروتئینی خوراک دام و طیور جهت اتخاذ تصمیم در مورد خرید آنها، خدمات مشاوره تخصصی بوسیله متخصصین مجرب و معتبر را در اختیار فعالین عرصه دام و طیور قرار می دهد تا بهترین نتیجه حاصل شود.
مضرات کنجاله سویا برای دام
مضرات | توضیح | تاثیر بر دام |
وجود عوامل ضد تغذیه ای | دارای مهارکننده تریپسین و اسید فیتیک | کاهش هضم پروتئین و جذب مواد معدنی |
حساسیت به فرآوری | حرارت ناکافی → باقی ماندن مواد ضد تغذیه ای / حرارت بیش از حد → تخریب لیزین | افت رشد و کاهش کارایی جیره |
مشکلات گوارشی | مصرف زیاد سویا می تواند باعث نفخ و اسهال شود | اختلال در هضم و کاهش مصرف خوراک |
احتمال آلرژی | برخی دام ها نسبت به پروتئین سویا حساسیت دارند | ایجاد واکنش های ایمنی و کاهش سلامت |
عدم توازن اسیدهای آمینه | کمبود متیونین و نیاز به مکمل ها | کاهش رشد و بهره وری در صورت جایگزینی کامل |
کنجاله سویا با وجود ارزش غذایی بالا، اگر به درستی فرآوری یا در جیره متعادل استفاده نشود، می تواند مشکلاتی برای دام ایجاد کند. عواملی مانند وجود ترکیبات ضدتغذیه ای، حساسیت به حرارت دهی، مشکلات گوارشی و کمبود برخی اسیدهای آمینه از مهم ترین محدودیت های آن هستند. بنابراین، استفاده از مکمل ها و ترکیب این ماده با سایر منابع پروتئینی می تواند اثرات منفی آن را کاهش دهد و ارزش تغذیه ای جیره را به حداکثر برساند.
میزان مصرف بهینه کنجاله سویا در جیره دام
مصرف کنجاله سویا باید متناسب با نوع دام، سن، وزن و هدف پرورش (شیردهی، پرواربندی یا رشد) تنظیم شود. مصرف بیش از حد می تواند باعث بروز مشکلات گوارشی یا اختلالات متابولیکی شود. در جدول زیر مقادیر تقریبی مصرف توصیه شده آمده است:
نوع دام | میزان مصرف کنجاله سویا در جیره | توضیحات |
گاو شیری | 2 تا 3 کیلوگرم در روز | تأمین پروتئین مورد نیاز برای تولید شیر بیشتر |
گاو پرواری | 1.5 تا 2.5 کیلوگرم در روز | کمک به رشد سریع و افزایش وزن زنده |
گوسفند و بز | 200 تا 400 گرم در روز | نباید بیش از 20٪ جیره باشد، برای جلوگیری از نفخ |
گوساله های در حال رشد | 0.5 تا 1 کیلوگرم در روز | برای تقویت رشد عضلات و اسکلت در دوره رشد |
نتیجه گیری
در مجموع، کنجاله سویا برای دام به عنوان یک نهاده استراتژیک در تغذیه دام و طیور، هم مزایا و هم محدودیت های خاص خود را دارد. از یک سو، محتوای بالای پروتئین، خوش خوراکی و تعادل نسبی اسیدهای آمینه، آن را به منبعی کارآمد برای افزایش رشد و تولید محصولات دامی تبدیل کرده است؛ اما از سوی دیگر، وجود عوامل ضد تغذیه ای، حساسیت به فرآوری و نیاز به تکمیل برخی کمبودها، استفاده از آن را به دقت و تخصص نیازمند میکند. بنابراین، بهره گیری اصولی از کنجاله سویا در کنار سایر منابع پروتئینی و مکمل های غذایی، بهترین راهکار برای دستیابی به جیره ای متعادل، کاهش مشکلات احتمالی و نهایتا ارتقای بازده اقتصادی و سلامت دامداری ها خواهد بود.
