مهم ترین مواد معدنی مورد نیاز در تغذیه دام و طیور کدام اند؟

امروزه علاوه بر استفاده از محصولات کشاورزی جهت خوراک دام و طیور، از مکمل‌ ها و افزودنی ‌های طبیعی یا مصنوعی نیز در خوراک دام و طیور استفاده می‌ شود. با توجه به این که پروتئین، کربوهیدرات، چربی و ویتامین از ضروریات جیره دام و طیور هستند، مواد معدنی را نیز باید در جیره آن‌ها در نظر گرفت. عدم وجود یا کمبود هر یک از این مواد منجر به بروز اختلالات و عوارض شدید و گهگاه جبران ناپذیر در دام و طیور می ‌شود. در اینجا می خواهیم به معرفی تمام مواد معدنی مفید و مغزی در تغذیه دام و طیور با ذکر خواص و عوارض ناشی از کمبود آنها بپردازیم.

منظور از مواد معدنی چیست؟

مواد معدنی دسته‌ای از مواد مغذی بوده که فاقد انرژی یا پروتئین هستند و ۴ تا ۶ درصـد وزن بـدن حیوانـات مهـره دار را تشکیل می ‌دهند ولی به علت نقش ‌هـای گونـاگون آنها در اعمـال حیـاتی بــدن، وجود مواد معدنی در بیوشـیمی تغذیــه اهمیت فـراوان دارد. عناصر معدنی در بدن ساخته نمی ‌شوند اما در ساختار هورمون ‌هـا، آنـزیم ‌هـا، بافت ‌ها و مایعات بدن وجود دارند، بنابراین باید توسط جیره غذایی تأمین شوند. عناصر معدنی موجود در طبیعت در بافت ‌های حیوانی یافت می‌ شوند؛ لذا وجود بسیاری از این مواد در بافت ‌های حیوانی صرفاً به دلیل وجود این عناصر در خوراک حیوان است. مواد معدنی شامل تمامی عناصر موجود در گیاهان و حیوانات به جز کربن، هیدروژن، اکسیژن، نیتروژن است.

تقسیم بندی عناصر مواد معدنی

عناصر معدنی ضروری برای بدن حیوان به دو گروه تقسیم می شود:

• عناصر عمده (پر مصرف یا ماکرو المنت)

  شامل کلسیم، فسفر، پتاسیم، سدیم، کلر، گوگرد، منیزیم

• عناصر کمیاب (کم مصرف یا میکرو المنت)

  شامل ید، مس، منگنز، روی، کبالت، سلنیوم، مولیبدن و فلوئور

طبقه بندی این عناصر بر اساس میزان تراکم آن‌ها در بدن حیوان صورت می‌گیرد به طوری که عناصر عمده از 4/0 تا 15 گرم در هر کیلوگرم بدن و عناصر کمیاب کمتر از ۵۰ میلی گرم در هر کیلوگرم بدن حیوان وجود دارد.

برخی از عناصر معدنی در عین حال که ضروری هستند سمی نیز می باشند، به طوری که مصرف بیش از حد آن‌ها منجر به مسمومیت یا مرگ حیوان می ‌شوند. این مطلب به خصوص در مورد مس، سلنیوم و فلوئور صدق می کند. مس هم در صورتی که به صورت مدام در مقادیر کم در جیره یا مازاد بر احتیاج مصرف شود باعث بروز علائم مسمومیت می گردد؛ بنابراین افزودن مکمل معدنی به جیره غذایی نیاز به دقت فراوان دارد و به ویژه از مصرف بی‌رویة عناصر کمیاب باید اجتناب کرد.

مواد معدنی پرمصرف در جیره دام و طیور

کلسیم

فراوان‌ ترین عنصر معدنی موجود در بدن حیوان بوده و قسمت مهم اسکلت و سلول زنده محسوب می‌ شود. به منظور فعالیت تعدادی از سیستم ‌های آنزیمی شامل آنهایی که در انتقال جریانات عصبی و انقباضات ماهیچه دخالت دارند لازم است. کلسیم در انعقاد خون و برای تنظیم ضربان قلب و حفظ تعادل اسید - بازی بدن به همراه سدیم و پتاسیم نقش مهمی دارد. در جوجه در حال رشد قسمت اعظم کلسیم برای استخوان سازی مصرف می ‌شود در حالیکه در مرغ بالغ قسمت عمده کلسیم صرف تشکیل پوسته تخم مرغ می‌گردد و یکی از دلایل عمده کوچک بودن تخم مرغ کمبود کلسیم در جیره غذایی مرغ تخم گذار می باشد. مکمل‌های معدنی حاوی کلسیم شامل پودر استخوان، دی کلسیم فسفات و پودر سنگ آهک یا کربنات کلسیم و پودر صدف هستند.

به هنگام افزودن مکمل کلسیم به جیره دام باید نسبت بین کلسیم و فسفر جیره مدنظر باشد زیرا نسبت غیر طبیعی بین این دو عنصر می‌تواند به اندازه کمبود هر یک از آن‌ها زیان آور باشد. کمبود کلسیم در طیور منجر به ضعف استخوان ‌ها و منقار، ریکتز، کاهش رشد بدن و افت تخم گذاری و کاهش کیفیت پوسته تخم مرغ (فسفر و ویتامین D نیز در ایجاد علائم مذکور دخیل هستند) و در گاوهای شیری منجر به تب شیر می‌ شود. سطح بالای چربی در جیره غذایی حیوانات تک معده‌ ای منجر به تشکیل صابون ‌های کلسیمی اسیدهای چرب می گردد که قابلیت جذب کلسیم را کاهش می ‌دهد.

فسفر

وظایف شناخته شده فسفر در بدن حیوان از هر عنصر دیگری بیشتر است و رابطه نزدیکی بین فسفر و کلسیم در استخوان وجود دارد. فسفر نقش مهمی در ماهیچه، سوخت و ساز انرژی، قندها، اسیدهای آمینه و چربی، سوخت و ساز بافت عصبی، ساختمان شیمیایی خون و رشد اسکلت دارد. بخش عمده فسفر جیره از پروتئین ‌های حیوانی نظیر پودر گوشت، پودر چربی یا مکمل‌ های متراکم مواد معدنی نظیر فسفات کلسیم حاصل می‌ شود.

منابع فسفر شامل شیر، دانه غلات، سبوس گندم، پودر ماهی، گوشت و استخوان است. کمبود فسفر مانند کمبود کلسیم منجر به ریکتز و استئومالاسیا می‌گردد و باعث اختلال در دوره فحلی، کاهش باروری و تولید شیر و فرآورده های جانبی می ‌شود. علائم اختصاصی کمبود فسفر در دام، پیکا است که در این عارضه حیوان کم اشتها شده و تمایل به خوردن اجسام خارجی نظیر چوب و استخوان دارد. کمبود فسفر در گاوهای شیری بیشتر معمول‌ تر است و در گوسفند به علت چرا از مراتع غنی از فسفر کمتر مشهود است. از تغذیه سطوح بالای فسفر باید اجتناب کرد زیرا همراه با منیزیم منجر به تشکیل رسوب ‌های معدنی در مثانه و میزنای گردیده و مانع جریان ادرار در دام می‌ شود.

تمامی فسفر موجود در منبع حیوانی برای طیور قابل استفاده است، ولی فسفر موجود در منابع گیاهی برای طیور فراهم نیست و طیور نمی‌توانند بیشتر از ۳۰ درصد فسفر منابع گیاهی را مورد استفاده قرار دهند، زیرا بخشی از فسفر در منبع گیاهی به صورت اسید فایتیک است که به مقدار کمی توسط پرنده هضم می ‌شود (با افزودن فیتازهای قارچی و میکروبی به جیره طیور می ‌توان قابلیت هضم کلسیم، فسفر و سایر مواد معدنی را افزایش داد)، ولی در نشخوارکنندگان به علت وجود میکروارگانیسم‌های موجود در شکمبه قابل استفاده است.

سدیم، پتاسیم و کلر

این سه عنصر در تنظیم فشار اسمزی، حفظ تعادل اسید و باز در بدن نقش مهمی ایفا می‌کنند:

• سدیم: بیشتر سدیم بدن در بافت‌ های نرم و مایعات بدن وجود دارد. سدیم در انتقال علائم عصبی و جذب اسید آمینه از دستگاه گوارش نقش دارد. قسمت اعظم سدیم به صورت سدیم کلراید (نمک طعام) به مصرف حیوان رسیده و بیشتر آن نیز به همین شکل از بدن دفع می ‌شود. مقدار سدیم در اکثر غذاهایی که منشأ گیاهی دارند کم است ولی محصولات حیوانی نظیر پودر گوشت و ماهی منابع غنی از سدیم هستند. علائم کمبود سدیم در طیور افت تولید، کاهش رشد و خود خوری است. بسیاری از بیماری‌ها منجر به افت سدیم بدن می ‌شوند که معمولاً دفع از طریق دستگاه گوارش به دلیل اسهال و بیماری‌ های کلیوی است. مقدار بیشتر از ۵/۰ درصد سدیم در جیره طیور منجر به مسمومیت طیور می‌ شود که با افزایش مصرف آب و کاهش کیفیت بستر همراه است.
• پتاسیم: به طور کلی مقدار پتاسیم در منابع گیاهی بسیار زیاد است. در نتیجه احتمال کمبود پتاسیم در شرایط طبیعی بسیار نادر است. چنانچه مقدار پتاسیم جیره مازاد بر احتیاج حیوان باشد به سرعت از بدن دفع می‌ گردد.  اثر اصلی کمبود پتاسیم ضعف عضلانی کلی بدن است. براساس پژوهش ‌های صورت گرفته پتاسیم در کاتابولیسم لیزین دخالت دارد. هنگامی که ازدیاد لیزین به دلیل عدم تعادل اسیدهای آمینه باعث کاهش رشد گردید، افزودن پتاسیم به جیره باعث بهبود رشد و کاهش لیزین موجود در پلاسما شد.
• کلر: کلر به همراه سدیم و پتاسیم در تعادل بین اسید باز و تنظیم فشار اسمزی بدن دخالت دارند. این عنصر به صورت اسید کلریدریک و نمک ‌های کلراید دارای نقش مهمی در ترشحات دستگاه گوارش است. علائم کمبود شامل کاهش رشد، افزایش غیرطبیعی ذخیره قلیایی خون (آلکالوزیس) است. این حالت به علت ناکافی بودن کلر و تلاش بدن در افزایش بی‌کربنات خون جهت جبران آن بروز می کند. جوجه‌ های یک روزه مواجه با کمبود کلر واکنش‌های عصبی مانند کزاز نشان می‌ دهند. بدن آنها به سمت جلو قرار گرفته و پاها به طرف عقب کشیده می ‌شوند.

منیزیم

منیزیم رابطه نزدیکی با فسفر و کلسیم دارد. در متابولیسم کربوهیدرات ‌ها و لیپیدها نقش ضروری دارد. منیزیم در حیوانات تک معده ‌ای با مصرف جیره‎‌ های غذایی بر پایه غلات و کنجاله سویا تأمین می ‌شود. در نشخوارکنندگان قابلیت جذب منیزیم پایین است. افزایش حساسیت اعصاب و تشنج عضلات (کزاز مرتعی) از علائم کمبود منیزیم است. سبوس گندم و کنجاله‌های پروتئین گیاهی به خصوص کنجاله پنبه و کتان منبع خوبی از منیزیم هستند.

گوگرد

گوگرد در ساختمان اسیدهای آمینه مانند متیونین، سیستین و سیستئین و در ساختمان بیوتین و تیامین وجود دارد که نقش اسید آمینه متیونین در تغذیه دام و طیور این است که سلامت کبد و رشد جسمانی آنها را تضمین می کند. مواد حاوی گوگرد که مورد استفاده مرغ قرار گرفته، یکی از خوراکی های افزایش تخم گذاری مرغ محسوب می شود و کمبود این عنصر در بدن معمولاً نمایانگر کمبود یک پروتئین خواهد بود. گوگرد زیاد می‌تواند منجر به مسمومیت شود و از طرفی کمبود گوگرد باعث کاهش اشتها، کاهش تخم گذاری و در موارد شدید باعث مرگ طیور خواهد شد.

مواد معدنی کم مصرف در جیره دام و طیور

عناصر کمیاب به مقدار جزئی مورد احتیاج بدن هستند. این عناصر ممکن است جزئی از ساختمان بعضی آنزیم ‌ها باشند و یا به عنوان فعال کننده آنها بکار روند که بعضی از آن‌ها نیز برای رشد مورد نیاز هستند. کمبود این عناصر عوارض به خصوصی به وجود می ‌آورند. سطوح نامناسب مواد معدنی کم نیاز در جیره نه تنها باعث هدر روی آن‌ها بلکه باعث آلودگی خاک و منابع آبی نیز می گردد.

آهن

آهن علاوه بر این که جز ضروری در هموگلوبین و میوگلوبین برای انتقال اکسیژن و دی اکسیدکربن است، نقش کلیدی در بسیاری از واکنش ‌های بیوشیمیایی سلول ‌ها نیز ایفا می کند. برخی از نقش‌ های مهم آهن شامل کاتالیز تبدیل کاروتن به ویتامین A ،سنتز کارنیتین برای حمل اسیدهای چرب، سنتز کلاژن، حضور در آنتی‌ بادی‌ ها و دفع سمیت داروها در کبد است. زیاد بودن آهن در جیره موجب افزایش دفع مواد معدنی و کاهش بقای آنها در بدن و نهایتاً کاهش عملکرد طیور می ‌شود. معمولاً مواد معدنی در جیره طیور با استفاده از منابع نمکی ارزان تأمین می ‌شوند به طور کلی مکمل آهن به فرم نمک معدنی (سولفات، اکسید و کربنات) در موجود است.

روی

اهمیت کمبود عنصر روی در جیره بیش از پیش آشکار است. عوارض کمبود عنصر روی شامل عقب افتادگی رشد، کوتاهی و نازکی استخوان ‌های پای حیوان و بزرگ شدن مفصل خرگوشی، پوسته پوسته شدن یا ضخیم شدن پوست و یا کراتینه شدن در ناحیه پا، پر درآوری بسیار ضعیف، کاهش ضریب تبدیل خوراک، اشتها و در مواقع کمبود خیلی شدید مرگ است. شکل ‌های مختلف عنصر روی مصرفی در حیوانات شامل سولفات روی، اکسید روی، کلرید روی، کیلات ‌های مختلف آلی و معدنی روی و اخیراً منابع مختلف نانو روی هستند.

منگنز

منگنز به عنوان ماده معدنی کم نیاز در بسیاری از سیستم ‌های بدن نقش بسیار مهمی ایفا می کند. این ماده برای شکل گیری مناسب استخوان و غضروف، پیشگیری از استرس اکسیداتیو، فعالیت ‌های آنزیمی و سوخت و ساز آمینواسیدها، کربوهیدرات‌ ها و کلسترول ضروری است. میزان جذب منگنز از دستگاه گوارش پرندگان، پایین است و به همین دلیل، اطمینان از قابلیت زیست فراهمی منگنز، ضروری بوده و عدم تأمین کافی این عنصر موجب فشار اضافی بر ساختار استخوان می‌ شود. مواد معدنی مس، روی و منگنز به صورت سولفات، اکسید، کیلات و پلی ساکارید‌ها به جیره طیور اضافه می‌ شود. این عنصر به مقدار اندک در بیشتر بافت‌ های بدن و با بالاترین غلظت در استخوان، کبد، کلیه، لوزالمعده و غده هیپوفیز وجود دارد.

سلنیوم

یکی از عناصری که به میزان کم برای بدن نیاز است سلنیوم می باشد. سلنیوم به واسطه داشتن ویژگی ‌هایی نظیر فعالیت ‌های ضد سرطانی، تولید مثلی، آنتی اکسیدانی قوی از واکنش ‌های شیمیایی زیان‌ آور در یاخته‌ های بدن جلوگیری می کند. سلنیوم به دو شکل غیرآلی نظیر نمک‌ های معدنی با عنوان سدیم سلنیت و یا آلی مانند مخمر غنی شده سلنیوم، سلنوسیستئین و سلنومتیونین در جیره حیوانات و طیور استفاده می ‌شود. کمبود سلنیوم سبب باعث تحلیل پانکراس و ماهیچه سنگدان و قلب در مرغ می ‌شود. از آنجا که سیستم‌ های ایمنی در گوساله ‌های شیرخوار تکامل یافته نیست، بنابراین مکمل کردن جیره با سلنیوم در خوراک ‌های گوساله‌ ها اهمیت ویژه ‌ای دارد. کمبود و نقصان سلنیوم در خوراک دریافتی گاوهای شیری می‌تواند منجر به کیست تخمدانی، آسیب ناشی از استرس گرما، تولد گوساله ‌های ناتوان، ضعیف و مستعد ابتلا به بیماری با ایمنی ضعیف و بیماری عضلانی سفید شود.

مس

مس در تعداد زیادی از فعالیت ‌های بدن از جمله رشد، جلوگیری از ناهنجاری ‌ها، فعالیت آنزیم ‌ها و تولید مثل نقش دارد. کمبود مس باعث مشکلات استخوانی، اختلالات قلبی - عروقی، از بین رفتن رنگدانه ‌های بافت پوششی بدن، کاهش کیفیت پشم و مو، اسهال، ناباروری و حساسیت در برابر بیماری ‌ها می‌ شود. در بین مواد خوراکی رایج، محلول ‌های تقطیری ذرت، آب پنیر و کنجاله بادام زمینی منابع مس هستند .

ید

ید نقش مهمی در سیستم تولید مثل و تنظیم متابولیسم بدن طیور دارد. کمبود و افزایش بیش از حد ید در جیره باعث کاهش جوجه آوری و جذب دیرهنگام کیسه زرده در جوجه ‌ها می‌ شود. ید جز اصلی ‌ترین مواد معدنی برای تغذیه جنین در زمان جوجه کشی است.

به طور کلی کمبود مواد معدنی در جیره دام و طیور عواقب زیادی دارد. بسیاری از مشکلات از جمله کاهش اشتها و عدم رشد، پردرآوری ضعیف، کاهش قدرت باروی، مشکلات حرکتی و عصبی، کاهش تخم گذاری و غیره می‌توانند ناشی در کمبود مواد معدنی باشند؛ بنابراین توصیه می ‌شود در تغذیه دام و یا طیور به متعادل بودن سطح مواد معدنی و استفاده از مکمل ‌های معدنی باکیفیت را مدنظر قرار داد.

نکات مهم در مصرف مواد معدنی برای دام و طیور

به طور کلی بر حسب سن، جنس، نژاد و تولید میزان مصرف مواد معدنی متغیر است و غالباً به صورت ۲۵/۰ درصد از مکمل معدنی و ۲۵/۰ درصد از مکمل ویتامینی در جیره قابل استفاده است. مکمل معدنی با توجه به نوع کریر و میزان آن به صورت پودری خاکستری روشن تا تیره مایل به سیاه است. هنگام بررسی یک منبع مواد معدنی، قیمت، شکل فیزیکی و شیمیایی و خلوص آن منبع مدنظر قرار می ‌گیرد. همچنین لازم است که به قابلیت استفاده عنصر معدنی موردنظر نیز توجه شود. معمولا مکمل طیور و مکمل دام حاوی مکمل های ویتامینی و معدنی است که در برخی موارد لازم است حاوی مقدار بیشتری از برخی مواد معدنی باشد. نمونه آن کلسیم در جیره مرغان تخم گذار و پودر چربی در جیره دام ها برای افزایش شیر و تولید مثل است. منابع مواد معدنی رایج که مورد استفاده قرار می گیرند شامل سنگ آهک برای تأمین کلسیم و دی کلسیم فسفات برای تأمین فسفر، نمک طعام برای سدیم و نمک منیزیم برای تأمین منیزیم است.

نتیجه گیری

تجربه ثابت کرده که یک جیره غذایی مناسب برای دام و طیور جیره ای است که میزان مواد معدنی و مواد مغذی در آن به صورت متعادل باشد. سال ها پیش تصور می شد که فقط وجود پروتئین، کربوهیدرات و چربی در تغذیه دام و طیور ضروری است اما بعدها ضروریت وجود مواد معدنی همراه با سایر مواد غذایی در خوراک آنها تایید شد. نکته ای که در پرورش دام و طیور حائز اهمیت است، توجه کافی به جیره غذایی آنهاست زیرا اگر تمام مواد معدنی، مواد مغذی و ویتامین ها به میزان متناسب و کافی در تغذیه دام و طیور وجود داشته باشد، هم میزان بهره برداری از محصولات آنها افزایش می یابد و هم انسان ها با مصرف آن از مواد مقوی بیشتری بهره مند خواهند شد.