همان طور که در پیش از این در مقاله " تاریخچه پرورش شتر، گونه های شتر اهلی و کاربردهای شتر در دنیای امروز " نیز عنوان شد، از زمان های بسیار دور شتر جزو حیوانات بسیار پرکاربرد و مفید در جوامع بشری (به ویژه مناطق کویری) بوده است. می توان جهت اطلاعات بیشتر در مورد کاربردهای عمده و گونه های شتر به این مقاله مراجعه نمود، اما در مقاله حاضر تمرکز بر روی پرورش و تغذیه شتر و اختصاصات آن قرار دارد. اصولاً دامپروری شامل مباحث مختلفی مانند پرورش، تغذیه، ساختمان و تاسیسات نگهداری از دام، پیشگیری و کنترل بیماری ها و مراقبت های دامپزشکی و... می شود که همگی بر سلامت، رشد و تولید دام ها تاثیر بسزایی دارند. به ویژه در مورد پرورش شتر که در عمده ی نقاط جهان هنوز به شکل سنتی انجام می شود، اساس کار تاکنون بر روی تجارب منتقل شده از نسلی به نسل بعدی استوار شده است. اما شرایط سخت اقلیمی در بیابان ها باعث شده که پرورش شتر مستلزم استقامت و مرارت بالایی باشد.

این سختی ها و البته خشکسالی های گسترده در دهه های اخیر در مناطق کویری جهان باعث شده که ادامه پرورش شتر به شکل سنتی روز به روز سخت تر شده حتی بسیاری از جوامع روستایی و کوچ نشین وابسته به پرورش شتر با از دست دادن این منبع اساسی تأمین درآمد و مایحتاج زندگی، مجبور به مهاجرت به حاشیه شهرها و روی آوردن به کارهای کاذب شود. به نظر می رسد با توجه به این موارد، روی آوردن به علم روز برای پرورش شتر اجتناب ناپذیر باشد. پرورش شتر باید به سمت عملکرد و راندمان بالاتری حرکت کند تا بتوان حداکثر امکان تولید و فروش محصولات شتر مانند گوشت، لبنیات، پوست و پشم و منسوجات و... را فراهم نمود. همچنین، استفاده از شتر در ورزش هایی مانند مسابقات شتر دوانی و استفاده از آن به عنوان یک جاذبه گردشگری نیز در سال های اخیر باعث ایجاد ارزش افزوده بالاتری برای این صنف شده است.

البته همچنان شیر و لبنیات و گوشت به عنوان محصولات اصلی فعالیت های پرورش شتر شناخته می شود که تمرکز سیستم های نوین پرورش و تغذیه شتر بر روی افزایش عملکرد و راندمان تولید این محصولات قرار گرفته است. در همین راستا، برنامه های بهبود و اصلاح نژاد، بهبود فرمول و کیفیت خوراک و سیستم های خوراکدهی، برنامه های مدیریت بهداشتی و دامپزشکی گله های شتر و بهبود جایگاه های نگهداری و سیستم های پرورش و سایر مؤلفه های اساسی پرورش شتر در سیستم مدرن در حال بهبود روزافزون در سراسر دنیا هستند. استفاده از فن آوری های نوین در صنعت پرورش شتر نوین می تواند کمک کند تا تأمین خوراک جوامع انسانی در مناطق کویری و بی آب و علف دنیا به شکل پایدار و از نظر اقتصادی معقول و منطقی همچنان امکان پذیر باشد. در منابع مختلف عنوان شده است که جلوگیری از فراموش شدن فعالیت های پرورش شتر در نقاط بیابانی و خشک جهان به دلیل مشکلات و سختی های پرورش سنتی شتر می تواند تنها راهکار طبیعی و پایدار حفظ جوامع انسانی و جلوگیری از نابودی تمدن در این نقاط باشد.

پرورش و تغذیه شتر در روش چرا و پرسه در فضای باز:

حتی اگر همچنان گزینه پرسه زدن و چرا در دشت ها و بیابان ها برای شتر مدنظر باشد، می توان با رعایت مسائل زیست محیطی مربوط به ورود گیاهان جدید به اکوسیستم های طبیعی و اجتناب از کاشت و گسترش گونه های گیاهی مضر و مهاجم، نسبت به افزایش پوشش گیاهی قابل مصرف برای شترها با کاشت گیاهان تطابق پذیر با اقلیم های بیابانی نیز اقدام نمود.

پس می توان در سیستم پرورش شتر مرتعی و غیرمتمرکز نیز اقداماتی را انجام داد تا باعث بهبود عملکرد گله ها شد.

شترها در سیستم مرتعی نیاز تغذیه ای بالایی ندارند و روزانه بین 8 تا 12 کیلوگرم ماده خشک مصرف می کنند که برای علوفه ای با محتوای رطوبت تا 80 درصد، بین 30 تا 40 کیلوگرم مصرف روزانه علوفه تر و تازه را شامل می شود که البته در منابع مختلف مصرف روزانه مرتعی هر نفر شتر را بین 5 تا 10 کیلوگرم ماده خشک نیز عنوان نموده اند. به دلیل همین نوسانات است که توصیه می شود تا برای تخمین نیاز روزانه گله های شتر در مرتع و بیابان از مشاورین متخصص کمک گرفته شود تا بر اساس شرایط گله مانند سن، جنسیت، مرحله زندگی و تراکم و نوع گیاهان غالب در هر منطقه، کافی بودن مرتع موردنظر برای گله را مشخص کنند یا نیاز به خوراک دهی دستی به عنوان مکمل آن را مشخص کنند. نکته دیگر تعیین میزان نیاز مصرف آب برای شترها است. گرچه شترها توان تحمل بی آبی به مدت بالایی را دارند، اما نیاز آنها به آب فقط توسط آب و هوای منطقه زیست آنها تعیین نمی شود. خوراک مصرفی نیز در میزان آب مصرفی نقش مهمی دارد. به عنوان مثال، در پاییز و با مصرف گیاهان غیر شور ممکن است نیاز روزانه به مصرف آب تا 4 و نیم لیتر هم برسد. اما در بهار و تابستان و با مصرف برخی گیاهان مانند علف شور یا آتریپلکس ممکن است میزان نیاز روزانه آب به 15 تا حتی 30 لیتر در روز نیز برسد.

آب یک نیاز اساسی برای حیوانات شیرده است که در گوسفند و گاو دسترسی کافی و حتی بدون محدودیت به آب مورد توصیه قرار گرفته است. اما در مورد شترها نکته جالب توجه این است که برخی منابع حتی تا هفت روز دسترسی کم به آب را دارای تأثیری بر تولید شیر ارزیابی ننموده اند. مقاومت بالای شتر به کم آبی باعث شده که در مواقع خشکسالی و کمبود پوشش گیاهی نیز شترها بیشترین شعاع چرا یا شعاع گشتن به دنبال خوراک (grazing radius) را در مقایسه با سایر انواع دام داشته باشند. در کنار سیستم چرا در مرتع یا بیابان، روش چرای باقیمانده زمین های زراعی و بقایای محصولات کشاورزی مانند کاه غلات نیز برای شترها قابل استفاده است که البته در ایران به دلیل توان بالاتر شتر برای بقا در طبیعت (به خصوص در مناطق خشک و کویری) و کمبود کلی علوفه برای همه انواع دام در سال های اخیر، اولویت مصرف باقیمانده مزارع بعد از برداشت محصول (اصطلاحاً پس چر) به سایر دام ها مانند گوسفند اختصاص داده می شود.

در واقع، شترداری به روش سنتی یا نیمه سنتی، در ایران هنوز رایج ترین سیستم پرورش شتر است که یا به شکل مخلوط با سایر دام ها توسط عشایر (به عنوان عمدتاً وسیله حمل و نقل بار عشایر) یا به شکل باز و گسترده (بدون ساربان) و رها در کویر و یا نیمه گسترده (نیمه باز) همراه با شتربان یا ساربان گله صورت می گیرد. روش مخلوط با سایر دام ها عمدتاً در بین عشایر ترکمن صحرا (بیشتر شترهای دو کوهان) و عشایر فارس، کرمان و بلوچستان رایج است. روش باز و بدون شتربان عمدتاً در گستره دشت کویر و کویر لوت و اطراف آن رایج است که شترها در بقیه سال به جز ماه های اوایل پاییز و ماه دوم بهار که به آبشخورهای حاشیه کویر برای مصرف آب مراجعه می کنند، در بیابان ها رها هستند. روش نیمه گسترده نیز عمدتاً در استان های سیستان و بلوچستان، بوشهر و هرمزگان و خوزستان رایج است که تلفات گله ها کمتر از روش باز است و درنتیجه درآمد بهتری دربردارد.

در کشوری مانند استرالیا که شترها به عنوان یک گونه غیربومی در قرون اخیر توسط کاشفان و مهاجران بریتانیایی به آنجا وارد شده، به دلیل شرایط مساعد و نداشتن شکارچی یا رقیب قابل توجه، جمعیت شترها به شدت در بیابان ها و دشت های مرکزی این کشور رشد نموده است. به گونه ای که به دلیل جمعیت بسیار زیاد و در حال خارج شدن از کنترل شترها و احتمال آسیب های زیست محیطی ناشی از آن به عنوان یک گونه غیربومی، مجوز جمع آوری و فروش گله های شتر رها در بیابان های این کشور به افراد و بخش خصوصی داده شده است تا جمعیت شترهای رها در گستره پهناور استرالیا کنترل شود. این موضوع نشان می دهد که پرورش شتر به شکل باز با رها در عرصه های طبیعی می تواند چالش های خاص خود را داشته باشد و البته تصادفات گاه و بیگاه شترهای رها در بیابان در جاده های ایران و سایر کشورهای خاورمیانه نیز می تواند یک چالش قابل توجه باشد. به عنوان مثال، در سال 1400 گزارش شده که سال های اخیر و تنها در استان هرمزگان 174 فقره تصادف سنگین با شترها در جاده ها رخ داده است.

روش پرورش شتر در سیستم یا فضای بسته:

با توجه به مجموع شرایطی که تا کنون توضیح داده شده، باوجود مزایایی که پرورش شتر به شکل مرتعی و چرا گری در فضای باز دارد، اما رفتن در آینده به سمت پرورش شتر در سیستم نیمه باز یا بسته اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. در این روش می توان از حصارهای ساده یا قابل جابجایی و سایه بان های مناسب جهت استراحت حیوانات استفاده نمود که هدف از حصاربندی عمدتاً جلوگیری از پخش شدن، سرقت یا هرگونه آسیب دیگر به گله در شب ها است. همچنین، میزان کافی از خوراک برای خوراک دهی دستی نیز باید تهیه شود؛ چون دیگر امکان تأمین همه خوراک از طریق چرا در مرتع و بیابان فراهم نیست و بخش بزرگی از احتیاجات خوراکی یا همه احتیاجات خوراکی شترها با خوراک پای آخور تأمین می شود.

در مورد سایر دام ها مانند گاو و گوسفند، جداول بسیار دقیقی از احتیاجات خوراکی و مقادیر مواد مغذی موجود در انواع مختلف خوراک ها جهت بالانس نمودن یک جیره دقیق و مناسب وجود دارد. اما در مورد شترها چنین جداولی با این دقت و گستردگی هنوز در دسترس عموم نیست تا احتیاجات شترها (به ویژه از لحاظ انرژی و پروتئین) در هر سن و مرحله از رشد و تولید را بتوان تعیین نمود و با دقت بالا از طریق مواد خوراکی در دسترس تأمین نمود. البته تحقیقات در زمینه معرفی گیاهان مناسب برای تغذیه شترها، تخمین دقیق تر احتیاجات شترها در مراحل مختلف رشد و تولید و تخمین مواد مغذی یا قابلیت هضم گیاهان مختلف مورداستفاده در تغذیه شترها همچنان در سطح جهان ادامه دارد و رو به گسترش است. در سیستم بسته، تعداد شترهایی که نگهداری می شوند توسط مواد خوراکی و سایر امکانات پرورشی دردسترس محدود می شود تا حداکثر عملکرد ممکن به ازای هر نفر شتر به دست آید. این در حالی رخ می دهد که در سیستم های پرورش سنتی و گسترده، تعداد بالایی از شترها در یک گستره وسیع پخش می شوند تا از شعاع چرای بسیار بزرگ شتر نسبت به سایر انواع دام بهره گرفته شود؛ اما ممکن است منجر به چرای بیش از حد عرصه های بیابانی و در نتیجه آسیب جدی به پوشش گیاهی طبیعی بیابان در کنار داشتن گله ای از حیوانات ضعیف تر و لاغرتر شود.

می توان در سیستم بسته، یک مرتع محدودشده؛ اما غنی شده با گیاهان مقاوم، خوشخوراک و باارزش از نظر تغذیه ای مثل گیاهان آتریپلکس یا سلمکی یا سورمه صحرایی را ایجاد نمود که هم قابل دروکردن برای خوراک دهی دستی باشد و هم بتوان به عنوان چرای کمکی در کنار تغذیه دستی از آن بهره برد. نگهداری شترها در یک سیستم دارای سایبان و تأسیسات همراه با یک فضای چرای محصور شده هیچ نگرانی از بابت کاهش راندمان تولید یا باروری و تولیدمثل ایجاد نمی کند. اسکان و پرورش شترها در سیستم بسته لزوماً به معنای بار هزینه ای گزاف برای پرورش دهندگان نیست. تمام چیزی که برای بهره مندی از راندمان و عملکرد بالاتر شترها در سیستم بسته نیاز است به اجاره یک زمین مناسب یا سایه دار با فضای بسته و تعبیه حجم محدودی از تأسیسات مانند سایه بان یا ایجاد حصارکشی با در دسترس ترین مصالح و تعدادی آبشخور تهیه شده از مصالح دردسترس و ارزان، محدود می شود. می توان با کسب نظر از افراد مجرب و متخصص، یک سیستم بسته پرورش یا پروار بندی شتر با هزینه ای معقول ایجاد نمود که از چالش های سیستم باز فاصله گرفته و به مزایای پرورش در سیستم بسته یا نیمه صنعتی نزدیک شود.

البته امروزه در برخی از کشورها، سیستم های پرورش مدرن و کاملاً صنعتی شتر وجود دارد که حتی دارای لاین های شیردوشی بهداشتی و اختصاصی برای شتر هستند و صنایع لبنی پیشرفته یا صنایع تولید و فراوری پیشرفته گوشت شتر را پشتیبانی می کنند. البته در پرواربندی و تولید بچه شترهای نر جهت پرواربندی یا ایجاد نسل بعدی شترهای شیرده باید به فاصله نسل بالای شتر نیز توجه نمود.

برخی از پیش نیازهای کاهش فاصله هر زایمان تا زایمان بعدی و بهبود سرعت رشد گله از این طریق نیز در سیستم پرورش بسته با سهولت بیشتری قابل وصول است. به عنوان مثال، یکی از راهکارهای کاهش فاصله هر زایمان با زایمان بعدی با جداسازی بچه شترها در سنین مناسب از مادر و دوشیدن ماده شترها قابل تحقق است (مانند آنچه در پرورش صنعتی گاوها رخ می دهد). بچه شترها در سن حدود یک ماهگی تقریباً پرخطرترین دوران را پشت سر گذاشته اند و شروع به علف خواری می کنند که می توان در طی این زمان (در صورت داشتن امکانات و مدیریت بسیار قوی) برنامه از شیرگیری را آغاز نمود. این در حالی است که معمولاً در منابع آمده است که در سن حدود نه ماهگی بچه شترها از شیر گرفته می شوند که حتی در سیستم های سنتی و باز، با توجه به وضع علوفه در مرتع می تواند تا 15 ماهگی نیز مصرف شیر از مادر ادامه یابد. این موضوع می تواند فاصله هر زایمان تا زایمان بعدی و در نتیجه زمان افزایش تعداد افراد گله را بسیار بالا ببرد که از نظر اقتصادی بسیار بر گله مؤثر است.

از دیگر نکاتی که برای ایجاد یک سیستم پرورش شتر منظم و با عملکرد بالا لازم است، ایجاد سیستمی برای ثبت سوابق گله مانند ثبت تغییرات وزن در بازه های زمانی مناسب (ثبت روند رشد)، رکوردهای تولیدمثل و تولید شیر و شجره تولیدمثلی گله است که در سیستم های پرورش باز و سنتی تقریباً غیرممکن است. ترویج و گسترش روش های نوین و دارای راندمان بالا در پرورش شتر با دسترسی آسان تر به مشاورین متخصص و مجرب در حوزه پرورش شتر امکان پذیر است که این مهم با دسترسی بیش از پیش به اینترنت و فضای مجازی و بهره مندی آسان از سامانه های جامع معرفی خدمات و ملزومات موردنیاز صنعت دام (از جمله پرورش و تغذیه شتر) مانند وب سایت و اپلیکیشن مرغابی، میسر شده است.

عمده این بیماری ها در دسته های بیماری های ویروسی و باکتریایی و البته انگلی به شرح زیر قرار دارند.

بیماری اصلی ویروسی در شترها، بیماری آبله شتری است که در شترهای جوان و کم سن و سال شیوع نسبتاً بالایی دارد. بیماری تب برفکی نیز به طور پراکنده مشاهده شده است؛ اما به گستردگی گاو، گوسفند و بز مشاهده نمی شود. یک بیماری باکتریایی شایع در بین شترها، باکتری سیاه زخم است که باعث تورم غدد لنفاوی می شود که در مواردی می تواند شدید باشد و منجر به تلف شدن یا ذبح حیوان شود. بروسلوز نیز مشاهده شده که باعث سقط جنین نیز می شود و به نظر می رسد که امروزه در شتر بیش از قبل خسارت زا در نظر گرفته می شود. در سیستم های پرورش متراکم باید بیشتر به اقدامات پیشگیرانه مناسب در مورد این بیماری توجه شود. عارضه ناشی از باکتری کورینه باکتریوم که باعث آبسه در ریه ها می شود و عارضه کمپلکس تنفسی نیز در شترها شایع است. عفونت پاستورلا و ریکتسیوز (بیماری مشترک بین انسان و دام) نیز مشاهده شده است.

بیماری های انگلی نیز در شترها شایع هستند که از عارضه ناشی از انگل های داخلی تریپانوزوم (منجر به سقط جنین و مشکلات تولیدمثلی) تا انگل های خارجی مانند جرب و کنه را در برمی گیرد. کنه ها می توانند مشکل بزرگی در گله های شتر باشند که در کل سطح بدن قابل یافت هستند؛ اما معمولاً در زیر دم و داخل گوش بیشتر قابل مشاهده هستند. می توان با رعایت موارد بهداشتی در گله ها و سم پاشی محل های اجتماع و استراحت شترها (البته با رعایت اصول ایمنی سم پاشی) این معضل را کنترل نمود. البته واکسیناسیون بر ضد بیماری ها نیز با نظارت دامپزشک مجرب و متخصص در این زمینه، می توان بسیار در جهت پیشگیری از بیماری ها و خسارات ناشی از آنها در گله های شتر مؤثر واقع شود.