شرحی از اصول تغذیه گوساله ها با ترکیبات جایگزین شیر (شیرخشک مخصوص گوساله) و استارتر گوساله

دوران شیرخوارگی و مدیریت این دوران نقش اساسی در آینده گوساله و موفقیت گله گاو شیری یا گاو پرواری دارد. قبل از هر کاری باید توجه ویژه ای به مصرف آغاز در ساعات و روزهای اولیه بعد از تولد داشت. در منابع آمده است که جهت اطمینان از انتقال آنتی بادی های ضروری برای سیستم ایمنی گوساله به بدن آن از طریق آغوز باید حداقل 3 لیتر آغوز باکیفیت را ظرف 6 ساعت اول بعد از تولد مصرف کند. غلظت آنتی بادی IgG در هر لیتر آغوز مصرفی باید بیش از 50 میلی گرم بر میلی لیتر باشد تا عملکرد مناسب را از نظر ایجاد ایمنی در گوساله داشته باشد. نوبت دوم تغذیه با حدود 4 لیتر آغوز بین 8 تا 12 ساعت بعد از تولد انجام شده و تغذیه گوساله با آغوز تا سه روز بعد از تولد ادامه می یابد. دقت در انجام این کار برای ایجاد ایمنی در برابر عفونت ها و بیماری ها در گوساله حیاتی است و نباید مورد غفلت قرار گیرد.

پس از دوران تغذیه با آغوز است که تغذیه گوساله بر مبنای کاهش تدریجی مصرف شیر یا خوراک مایع و افزایش مصرف خوراک جامد در پیش گرفته می شود تا به شکمبه اجازه تحریک و رشد و آماده شدن برای تغذیه با خوراک جامد حاوی مقادیر بالای علوفه داده شود. گرچه در این دوران رشد کافی گوساله جزو اولویت ها است، اما کاهش هزینه بالای خوراک این دوران و ازشیرگیری گوساله در بهترین زمان ممکن نیز مطرح است. به همین جهت است که استفاده از یک ترکیب جایگزین شیر (Milk Replacer) باکیفیت اهمیت دارد که علاوه بر کمک به رشد بهینه گوساله، باعث صرفه جویی در مصرف شیر و اختصاص سهم بیشتری از شیر تولیدی به فروش و درآمدزایی می شود.

در حال حاضر ترکیب جایگزین شیر یا اصطلاحاً شیرخشک مخصوص گوساله اگر به خوبی فرموله شده باشد به عنوان منبع مناسب، ایمن و مقرون به صرفه از مواد مغذی برای گوساله ها تا زمان از شیرگیری کامل مطرح است. البته رسیدن به اهداف مطرح شده، مشروط به رعایت الزامات مخلوط نمودن و تغذیه اصولی گوساله با ترکیب جایگزین شیر است. با اینکه هنوز نگرانی هایی در مورد استفاده از ترکیب جایگزین شیر به عنوان جایگزین نسبی یا کامل شیر در تغذیه گوساله ها مطرح است، اما در صورت مصرف میزان کافی انرژی، پروتئین و سایر مواد مغذی ضروری در کل جیره روزانه گوساله و رعایت موارد مربوط به تهیه و خوراندن ترکیب جایگزین شیر، گوساله های تغذیه شده با آن می توانند عملکردی مشابه با گوساله های تغذیه شده با روش های دیگر را داشته باشند.

ترکیب، نحوه و میزان مصرف جایگزین شیر در گوساله ها

قبل از تعیین موارد فوق باید هدف گذاری درست برای تغذیه گوساله ها با ترکیب جایگزین شیر تا زمان از شیرگیری انجام داد. اندازه گیری رکوردهایی مانند وزن تولد و هدف گذاری وزن از شیرگیری با توجه به آن می تواند راهنمای بسیار خوبی باشد. اندازه گیری وزن از شیرگیری می تواند نقطه ضعف های موجود در سیستم تغذیه گوساله ها تا زمان از شیرگیری را جهت رفع و عدم تکرار آنها در آینده نشان دهد.

تعداد زیادی از متخصصین توصیه نموده اند که گوساله ها باید به وزنی حدود دو برابر وزن تولد خود در هنگام ازشیرگیری برسند؛ بنابراین، یک گوساله با وزن تولد حدود ۴۰ کیلوگرم باید حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ گرم در روز افزایش وزن داشته و در زمان از شیرگیری ( ۸ هفتگی یا ۵۶ روزگی) به وزنی حدود دوبرابر وزن تولد خود برسد. معمولاً برای گوساله ها افزایش وزن روزانه ای بین ۵۰۰ تا ۸۰۰ گرم هدف گذاری می شود.

با توجه به افزایش وزن روزانه ای که هدف گذاری شده است، مقدار ترکیب جایگزین شیر موردنیاز روزانه قابل تخمین از روی معادلات استاندارد معتبر مانند معادلات NRC برای برآورد انرژی و پروتئین موردنیاز روزانه گوساله و با توجه به میزان پروتئین و انرژی موجود در آن ترکیب جایگزین شیر هستند. اگر امکان محاسبه میزان موردنیاز مصرفی روزانه توسط خود فرد دامدار با توجه به هدف گذاری روزانه از روی ترکیب تغذیه جایگزین شیر وجود ندارد، می توان از یک متخصص جیره نویسی یا بخش پشتیبانی شرکت تولیدکننده ترکیب جایگزین شیر کمک گرفت.

تخمین اصولی و درست میزان مصرف ترکیب جایگزین شیر از نظر اقتصادی برای گله مهم است. همان طور که در مقدمه گفته شد، استفاده از ترکیب جایگزین شیر برای گوساله ها می تواند میزان شیر دردسترس برای فروش و افزایش درآمد را افزایش دهد. اما در کنار آن تغذیه اصولی با ترکیبات جایگزین شیر (Milk Replacer) می تواند منجر به کاهش سن از شیر گرفتن گوساله و هزینه کمتر نیروی کار و خود جایگزین شیر برای از شیر گرفتن هر رأس گوساله شود. همچنین، اگر احتمال بروز معضلات گوارشی مانند اسهال در تغذیه گوساله ها با شیر بیشتر در نظر گرفته شود، تغذیه گوساله ها در دوره شیرخوارگی با ترکیب جایگزین شیر می تواند احتمال بروز هزینه های درمانی ناشی از اسهال و مشکلات گوارشی رایج در گوساله ها را کاهش دهد.

طیف وسیعی از ترکیبات جایگزین شیر طراحی و تولید شده و در بازار در حال عرضه هستند که حاوی مقادیر نسبتاً متنوعی از پروتئین، چربی و کربوهیدرات هستند. در برخی منابع عنوان شده است که غلظت پروتئین جایگزین های شیر بین ۱۸ تا ۳۰ درصد ماده خشک آنها است و منبع تأمین پروتئین در آنها (به خصوص برای گوساله های دارای سن کمتر از سه هفته) معمولاً ترکیباتی مانند پروتئین آب پنیر یا آب پنیر لاکتوز زدایی شده، شیرخشک بدون چربی و کازئین است.

البته کیفیت این ترکیبات می تواند تحت تأثیر روش فراوری آنها نیز قرار گیرد. پروتئین های دارای منشأ گیاهی نیز در صورت فراوری مناسب می توانند برای گوساله های دارای سن کمتر از سه هفته مناسب باشند. معمولاً پروتئین سویا یکی از منابع گیاهی پروتئین قابل قبول در تولید جایگزین های شیر برای گوساله ها هستند که ممکن است برای حذف عوامل ضد تغذیه ای مانند مهارکننده تریپسین مورد فراوری قرار گرفته باشند. در برخی منابع عنوان شده که آرد گندم و سویای فراوری نشده منابع مناسبی برای تولید جایگزین های شیر نیستند.

محتوای چربی جایگزین های شیر برای گوساله ها معمولاً بین ۱۰ تا ۳۰ درصد نوسان دارد که اکثریت محصولات موجود در بازار بین 15 تا 20 درصد چربی دارند. منبع تأمین چربی در این محصولات به طور معمول می تواند روغن های مختلف یا سایر منابع چربی در دسترس (به شرط رعایت موارد موردنیاز) باشد و از لسیتین و مونوگلیسریدها و یا ترکیب این دو به عنوان عامل امولسیون کننده (امولسیفایر) استفاده می شود.

محتوای مواد جامد (Solids Content) ایده آل برای ترکیبات جایگزین شیر مخصوص گوساله ها در منابع معتبر حدود دوازده و نیم درصد تخمین زده شده است. همچنین عنوان شده که تغذیه گوساله ها با ترکیبات جایگزین شیر دارای محتوای مواد جامد بیش از سیزده و نیم درصد می تواند از جهت ایجاد اسهال و ضعف در هضم برای گوساله ها مشکل ساز شود. اندازه گیری درست و نسبتاً دقیق مقدار آب و ترکیب جایگزین شیر می تواند برای تغذیه درست گوساله ها با ترکیب جایگزین شیر بسیار مهم باشد. به همین جهت است که از دقت و کالیبره بوده ترازوی مورداستفاده برای پودر جایگزین شیر (شیرخشک مخصوص گوساله) و وسایل اندازه گیری حجم آب مصرفی باید تاحدامکان اطمینان حاصل نمود و فرد مسئول ساختن و تغذیه مایع جایگزین شیر نیز در مورد دقت کافی در انجام این کار به خوبی توجیه شود. فنجان های مدرج موجود در بسته بندی نیز در صورت داشتن دقت قابل قبول می توانند کمک خوبی در جهت انجام این کار باشند

نکته دیگری که باید در تغذیه گوساله ها با مایع جایگزین شیر مورد غفلت واقع نشود دمای آب برای ترکیب با پودر جایگزین شیر یا شیرخشک مخصوص گوساله است. در منابع معتبر دمای آب مصرفی حدود ۴۳ درجه سانتیگراد عنوان شده تا بعد از مخلوط شدن با شیرخشک یا پودر جایگزین شیر دمای محصول نهایی به حدود ۳۸ درجه سانتیگراد (نزدیک به دمای بدن گوساله) برسد. سردتر بودن ترکیب آماده شده جهت مصرف گوساله می تواند باعث حل نشدن یا خوب حل نشدن بخشی از ماده جامد شود. از طرف دیگر سرد بودن مایع جایگزین شیر بدن گوساله را به جهت الزام به رساندن دمای آن قبل از جذب به دمای بدن متحمل هزینه و مصرف انرژی مازاد می کند. گرم تر بودن آب مورد مصرف (به ویژه دمای بیش از ۶۰ درجه) نیز می تواند باعث تخریب مواد مغذی موجود در ترکیب جایگزین شیر شود. به ویژه این موضوع باعث از دست رفتن بخشی از ویتامین ها، چربی و پروتئین یا کاهش قابلیت هضم چربی و پروتئین موجود در مایع جایگزین شیر شود. در کنار این چالش ها، نداشتن دمای مناسب می تواند میل و رغبت گوساله را به مصرف جایگزین شیر کاهش داده و باعث کاهش مصرف آن شود. بهتر است برای اندازه گیری دمای مناسب به حس شخصی خود اکتفا نشود و از دماسنج دقیق و مناسب برای سنج دمای آب استفاده شود.

امروزه دستگاه های شیرگرم کن و پاستوریزاتور در بازار موجود هستند که گرم کردن و آماده سازی شیر برای تقسیم با نازل بین ظروف شیردهی گوساله ها را انجام داده و نازل آنها قابل تنظیم برای حجم دقیق برای هر گوساله نیز هستند. این دستگاه ها که معمولاً بدنه و مخزن استیل و بهداشتی دارند، علاوه بر انجام تمامی کارهای لازم بر روی شیر و مایع جایگزین شیر بادقت و سهولت بالا، سرعت شیردهی به گوساله ها نیز بالا می برند که به ویژه برای گاوداری های بزرگ و دارای تعداد زیادی گوساله می توانند بسیار راهگشا باشند. معمولاً ظروف شیردهی یا سطل های دارای پستانک و یا بدون پستانک برای گوساله ها استفاده می شود. البته در مواردی خاص مثل بیماری و ضعف برای دادن آغوز به گوساله های تازه متولد شده از لوله معده ای یا درینکر نیز استفاده می شود که استفاده از آن باید به وسیله یک فرد آموزش دیده انجام شود. حتی امروزه دستگاه های شیرخواری اتوماتیک هم در دنیا رایج هستند که در ایران هنوز به دلیل هزینه بیشتر چندان گسترش نیافته اند، اما می توانند در مدیریت گوساله های شیرخوار بسیار کمک کننده باشند.

تغذیه در شرایط آب و هوایی نامساعد

تأثیر اصلی محتوای چربی ترکیبات جایگزین شیر متوجه میزان انرژی این محصولات است. این موضوع اهمیت خود را در مواردی مانند آب و هوای سرد نشان می دهد که نیاز به افزایش مصرف انرژی در گوساله های کم سن و سال ایجاد شده و توصیه شده که غلظت چربی جیره گوساله ها افزایش یابد. گوساله ها نسبت به گاوها جثه کوچک تری داشته و بدن آنها نسبت به واحد وزن بدن دارای سطح بیشتری است؛ بنابراین، بیشتر تحت تأثیر سرما و برودت قرار می گیرند. در برخی منابع آمده است که در دمای پایین تر از 10 درجه سانتیگراد نیاز گوساله ها به انرژی جهت نگهداری خود (انرژی نگهداری) افزایش می یابد و در همین نقطه است که توصیه به مصرف ترکیبات جایگزین شیر با محتوای چربی بیش از ۱۵ درصد شده است. علاوه بر این، توصیه شده که به ازای هر ۵ درجه سانتیگراد کاهش دما از ناحیه دمایی خنثی برای گوساله ها، ۵۰ گرم به میزان پودر ترکیب جایگزین شیر مصرفی روزانه افزوده شود.

به عنوان مثال، پیش بینی شده که اگر برای گوساله ای با سن زیر سه هفته در دمای حدود ۲۰ درجه سانتگراد روزانه ۴۵۰ گرم از پودر جایگزین شیر با آب مایع شده و مصرف می شود، در دمای نزدیک به صفر درجه سانتیگراد (همراه با اتخاذ تدابیری برای حفظ محل نگهداری گوساله از سرما) میزان پودر ترکیب جایگزین شیر مورداستفاده جهت مایع سازی و خوراندن به گوساله به ۶۵۰ گرم در روز هم می رسد. افزایش دفعات مصرف ترکیب جایگزین شیر به سه بار در روز نیز نسبت به دو بار در روز ارجحیت دارد. در این شرایط نباید تنها به افزایش دسترسی و مصرف استارتر (خوراک جامد مخصوص گوساله) جهت مقابله با سرما اکتفا نمود.

اهمیت استارتر گوساله و آب مصرفی توسط گوساله

در تغذیه گوساله ها باید دقت نمود که با افزایش غلظت چربی در خوراک (به عنوان مثال در آب و هوای سرد)، احتمال کاهش میزان مصرف استارتر گوساله یا ترکیب جایگزین شیر مخصوص گوساله نیز در آنها وجود دارد. استارتر گوساله از سه روزگی به بعد در برنامه تغذیه گوساله ها گنجانده شده و در دسترس آنها قرار می گیرد تا از طریق آغاز به مصرف آن توسط گوساله تخمیر شکمبه ای و تولید اسیدهای چرب فرار در شکمبه آغاز شده و منجر به تحریک و رشد شکمبه شود. از بین اسیدهای چرب فرار تولیدی در شکمبه (VFA)، اسید چرب فرار بوتیرات در منابع به عنوان مهم ترین محرک رشد پاپیلا یا پرزهای شکمبه مطرح شده است. به همین خاطر است که برخی ترکیبات جایگزین شیر نیز حاوی بوتیرات سدیم به عنوان محرک رشد شکمبه هستند. پس کنترل میزان مصرف استارتر و هر عاملی که باعث کاهش مصرف آن شود را باید جدی گرفت.

در گوساله های تازه متولد شده که دارای شکمبه ای توسعه نیافته و غیرفعال هستند، رشد سریع و فعال شدن شکمبه در اسرع زمان ممکن برای از شیرگیری در سریع ترین زمان ممکن بدون اثر نامطلوب بر سلامت و رشد گوساله یک عامل کلیدی و حیاتی است. استارترهای گوساله دارای کیفیت بالا حاوی کربوهیدرات های نسبتاً قابل تخمیر در یک ترکیب دارای بافت درشت هستند (مقدار ذرات پودری و آردی اندک) و فیبر نسبتاً بالایی (12 تا 15 درصد NDF) دارند که به این هدف کمک می کند. استارترهای گوساله باکیفیت دارای درصد پروتئین خام نسبتاً بالایی (تا حدود ۲۰ درصد) نیز هستند تا از رشد کافی حمایت کنند. باید توجه شود که یک عامل مهم در تحرک گوساله ها به مصرف استارتر دردسترس بودن آب گوارا و تمیز در همه زمان است. گرچه میزان مصرف آب در بین گوساله ها ممکن است متفاوت باشد؛ اما برخی منابع معتبر آب مصرفی را جدا از شیر یا جایگزین شیر مصرفی توسط گوساله تا بیش از 4 لیتر در روز هم تخمین زده اند؛ بنابراین، آب موجود در ترکیب جایگزین شیر یا شیر مصرفی به تنهایی برای تأمین آب موردنیاز گوساله (به ویژه در هوای گرم) و تحریک به مصرف میزان کافی از غذای جامد (استارتر گوساله) کفایت نمی کند. آب تازه باید حداقل دو بار در روز مورد سرکشی و شارژ مجدد برای هر گوساله قرار گیرد.

خوراک دهی به گوساله ها در صورت اسهال و مشکلات گوارشی

اسهال می تواند در گوساله های کم سن و سال شایع باشد و اغلب منجر به کم آبی بدن گوساله ها می شود. عواملی مانند باکتری های عفونی، ویروس ها و انگل ها و برخی عوامل تغذیه ای می توانند منجر به اسهال در گوساله ها شوند. محلول های الکترولیت خوراکی که توسط دامپزشک تجویز می شوند، می توانند در کنترل دهیدراتاسیون (از دست دادن آب بدن) و درمان موفقیت آمیز اسهال در گوساله ها مفید واقع شوند. بسته به شدت اسهال این محلول های الکترولیت به شکل خوراکی یا تزریقی تجویز می شوند. در طی این دوره درمان با محلول های الکترولیت بسته به نظر دامپزشک ممکن است تغذیه با شیر یا جایگزین شیر قطع شود. البته با توجه به اینکه محلول های الکترولیت مواد مغذی لازم برای رشد گوساله و جبران افزایش متابولیسم ناشی از بیماری را فراهم نمی کنند. پس ممکن است محلول های الکترولیت همراه با شیر یا جایگزین شیر تجویز شوند. زیرا تغذیه اصولی گوساله در دوران درمان بیماری های گوارشی مانند اسهال در ترمیم بافت اپیتلیوم روده و بهبود کلی سلامت و ایمنی گوساله ها مهم است. پس در دوران درمان اسهال و مشکلات گوارشی در گوساله ها باید مصرف ترکیب جایگزین شیر را تحت نظر دامپزشک و متخصص تغذیه تنظیم نمود.

همان طور که مشاهده شد، مدیریت پرورش گوساله های شیرخوار و از شیرگیری آنها نیازمند رعایت نکات خاص و متعددی در تهیه ترکیب جایگزین شیر یا شیرخشک مخصوص گوساله، وسایل لازم برای مخلوط نمودن پودر شیرخشک یا جایگزین شیر با آب و گرم نمودن و آماده سازی آن و وسایل لازم برای مصرف آن است که همراه شدن بررسی و مقایسه بین گزینه های مختلف موجود در بازار جهت انتخاب و خرید با اخذ مشاوره از افراد متخصص و مجرب نیز منجر به حصول اطمینان از اتخاذ بهترین تصمیم می شود. گرچه انجام این مهم به نظر سخت و وقت گیر می رسد، اما اپلیکیشن و وب سایت مرغابی به سهولت و با گستردگی بالا امکان انجام آن را به فعالین عرصه دام و پرورش گوساله ارائه داده است. امید است که با بهره گیری از این امکانات که برای اولین بار در ایران در اختیار متقاضیان قرار گرفته است، روز به روز راندمان و عملکرد فرایند پرورش و از شیرگیری گوساله ها بهبود یابد.