آمار مصدومیت های جدی و حتی منجر به مرگ که در کشورهای مختلف به طور سالانه از واحدهای دامپروری به دست می آید نشان دهنده میزان بالایی از وقوع این دست از حوادث محیط کار هستند. به عنوان مثال، تحقیقات شورای ملی ایمنی در ایالات متحده آمریکا، فارم های پرورش گاوگوشتی یا پرواری و فارم های گاوشیری را به ترتیب دارای رتبه دوم و سوم از نظر صدمات وارده بر ساعت به نیروی کار در بین تمامی کسب و کارهای زیرمجموعه کشاورزی دانسته است. حدود 17 درصد از صدمات وارد شده از منشأ دام ها بوده و به همین میزان نیز از منشأ عدم کارکردن اصولی و رعایت ایمنی در کار با ماشین آلات و تجهیزات موجود در واحدهای دامپروری بوده است.

وقتی که یک نیروی کار متخصص و باتجربه در یک بخش از چرخه کاری واحد دامپروری به دلیل مصدومیت به مدتی طولانی از چرخه کار خارج می شود یا متأسفانه برای همیشه توان کار مجدد را از دست می دهد، علاوه بر اینکه از نظر انسانی یک آسیب و خسران بزرگ است، بلکه جایگزینی این نیرو با یک نیروی مشابه هم زمان بر و اختلال آفرین در کار است که به راندمان چرخه کار در واحد دامپروری خسارت قابل توجهی وارد می کند و هم هزینه اقتصادی قابل توجهی در بر دارد.

با این حال، بسیاری از واحدهای دامپروری سوانح کار را در محیط کار خود تنها جزئی محتمل از کار عادی خود پنداشته و فارم های اندکی هستند که به محیط، تجهیزات و دام های خود به عنوان منبع خطر جدی در صورت عدم رعایت اصول ایمنی نگاه کنند. به ویژه اموری مانند تولید و انتقال خوراک، جابجایی، نظافت و رسیدگی به دام ها می تواند محل ایجاد خطراتی جدی برای دامداران و کارگران واحدهای دامپروری باشد.

. در پی کسب آگاهی کافی در مورد مسائل ایمنی و وسایل ایمنی لازمه در محیط کاری واحدهای دامپروری انتظار می رود که موارد زیر برای مدیر یا مدیران واحد دامپروری قابل وصول باشد.

1- شناخت و ایجاد روش های مناسب جایجایی دام ها در واحدهای دامپروری با حداقل خطر احتمالی آسیب به نیروی کار و دام و حداکثر سرعت و سهولت در انجام این کار

2- شناخت نیازهای ساخت یا بازسازی ساختار کف محیط واحدهای دامپروری، حفره ها و مجراهای محیط، پله ها و سطوح شیب دار و نرده ها، حفاظ ها و فنس ها و...

3- ایجاد یا بهبود ملاحظات ایمنی مرتبط با ماشین آلات، تجهیزات و جریان برق در تمام قسمت های مرتبط با این موارد در واحد دامپروری

4- ایجاد یا بهبود موارد ایمنی در ارتباط با کار در محل ذخیره مواد خوراکی (به ویژه غلات، کنجاله ها و سیلاژ) و محل های دارای تولید گازهای سمی یا مشتعل شونده (محل دفع و ذخیره فاضلاب یا کودها و یا ذخیره سیلاژ و پساب آن و سایر پساب های مجموعه)

5- ایجاد سیستم مناسبی برای آموزش کارکنان در مورد خطرات احتمالی (چه با میزان کم و چه با میزان زیاد) قابل پیش آمدن در نگهداری و کار با دام ها، مدیریت فضولات و ذخیره و نگهداری مواد خوراکی (به ویژه سیلاژ و غلات) و کار با تجهیزات و تأسیسات دامپروری و تهیه تجهیزات ایمنی لازمه به تعداد کافی و استقرار آنها در اختیار کارکنان یا محل های لازم به استقرار

در ادامه این مقاله سعی می شود تا به طور خلاصه به مهم ترین موارد ایمنی در کار با موارد بالا و وسایل ایمنی لازمه پرداخته شود.

تصویر شماره 1- موارد ایمنی متعددی باید مورد توجه قرار گیرند تا ایمنی کافی در محیط کار دامپروری ها برقرار گردد

جابجایی دام ها و نحوه تعامل ایمن با آنها:

کارکردن در تماس نزدیک با دام ها (به ویژه گاوهای نر یا گاوهای جوان و یا گاوهای ماده همراه با گوساله خود) چه در گله های پرواری و چه در گله های شیری یک بخش اجتناب ناپذیر و البته بسیار مهم از کار روزانه واحدهای دامپروری است که یکی از الزامات اساسی حفظ ایمنی در آن، آشنایی کافی با اصول رفتاری رایج در دام ها است. به خصوص کنترل و هدایت گاوهای هیجان زده، تحت استرس و یا عصبی دارای خطرات بسیار بیشتری از شرایط عادی است. پس ضمن شناخت مواردی که باعث عصبی شدن گاوها می شود و علائم عصبی شدن گاوها، در هنگام مواجهه با حیوانات تحت تنش و عصبی بهتر است کار را برای مدتی (در برخی منابع تا حدود 30 دقیقه عنوان شده) متوقف نمود تا شرایط رفتاری و ضربان قلب گاوها به حالت عادی برگشته و بعد کار را ادامه داد. عواملی که می تواند باعث عصبی شدن یا گیج شدن گاوها شود به موارد زیر برمی گردد.

گاوها کوررنگی دارند و عمق دید کمی دارند که باعث می شود تا مواردی مانند سایه های تاریک، دورها و پیچ های تند در مسیر حرکت و وسایل یا موانع آویزان در مسیر حرکت را به خوبی تشخیص ندهند و باعث آسیب به آن ها یا عصبی و گیج شدن آنها شود. همچنین صداهای بلند و ناگهانی همان طور که به انسان تنش وارد می کند، به گاوها نیز می تواند تنش عصبی جدی وارد کنند. آنها حتی تجربیات بد خود را به خوبی به یاد می آورند و از تکرار مجدد آن با دوری از نشانه های آن تجارب خودداری می کنند. لگدهای گاوها به شکل دورانی از جلو به سمت کنار و سپس به عقب امتداد می یابد و مستقیم به عقب نیست که باید از حضور در محدوده حرکت پاهای گاوها در حین لگدزدن احتمالی اجتناب نمود.

اگر نمای گاو از سمت بالا در نظر گرفته شود، بعد از زاویه 60 تا 80 درجه نسبت به خط فرضی عمود بر شانه گاو ( ناحیه بعد از بیرون زدگی استخوان لگن) از هر طرف که گاو حتی با چرخاندن گردن خود به هر طرف نیز بعدازاین نقطه را در پشت خود نمی تواند مشاهده کند به عنوان نقطه کور در نظر گرفته می شود.

برای تشخیص رفتار عصبی یا پرخاشگرانه در گاوها نشانه هایی وجود دارند که مواردی مانند چرخش همراه با قوس دادن به پشت خود، خم کردن سر به پایین یا تکان دادن آن، حالت بیرون زدگی هیجانی چشم ها و صدای نعره مانند همراه با کوبیدن سم ها به زمین و... را شامل می شود. وضعیت چشم ها، سر، دم، پشت و پاها می تواند بازخوردهای قابل توجهی از حال روحی گاوها به افراد بدهد. در چنین مواقعی که حیوان به حالت تهاجمی و عصبی در می آید باید نگاه خود را از گاو برگرداند و به آرامی تا حداقل مسافت حدود شش متر یا بیشتر (پشت فنس یا نرده های محافظ) عقب نشینی نمود تا از فرد با خروج از منطقه خصوصی گاو (اصطلاحاً منطقه پرش گاو یا cow's flight zone) حفاظت شود.

گاوهای تازه زا که در کنار گوساله خود باشند و گوساله در بدو تولد از مادر جدا نشده باشد (به خصوص در شکم اول زایمان) نیز می توانند مستعد رفتار پرخاشگرانه باشند (مثل حیوان مادر در دفاع از فرزند خود) و کارکنان همان احتیاطات مدنظر برای گاوهای نر را در مورد آنها نیز در نظر می گیرند. اگر قصد جداسازی گوساله و مادر خو گرفته به یکدیگر وجود دارد بهتر است که به جای برداشتن گوساله از کنار مادر، گاو مادر را از محل خارج نمود که احتمال خطر کمتری دارد.

تصویر شماره 2- اصولی که برای حفظ ایمنی در هنگام جابجایی دام باید مدنظر قرار داد

بیماری های مشترک انسان و دام:

بیماری های مشترک بین انسان و دام می توانند در صورت عدم آموزش صحیح کارکنان درباره نحوه جلوگیری از انتقال آنها، گاهی به راحتی به آنها منتقل شده و البته به راحتی هم سلامتی و حتی جان آنها را تهدید کند. ابتدا باید موارد عمده منتقل کننده این بیماری ها را برشمرد. مایع آمونیوتی (مایع داخل کیسه حاوی جنین)، جفت و سایر غشاهای دور جنین، ادرار، شیر خام، فضولات دام (به خصوص کود مایع و خشک نشده)، در تماس تصادفی با محل زخم و سابیدگی جدی پوست و استنشاق گردوغبار بلند شده از بستر و کود جزو راه های اصلی انتقال هستند.

انگل هایی مانند انواع کنه ها و جرب قابل انتقال از طریق تماس پوستی هستند و انگل های داخلی مانند انواعی از کرم های لوله ای نیز جزو انگل های قابل انتقال هستند. بیماری بروسلوز (در لبنیات با نام تب مالت شناخته می شود) جزو بیماری های مهلک مشترک بین انسان و دام است. باکتری هایی مانند سالمونلا نیز از طریق مصرف غذای آلوده با منشأ دام و طیور به انسان منتقل می شود. به کارکنان باید آموزش های لازم در مورد مواردی که الزام به استفاده از ماسک و دستکش و سایر وسایل حفاظتی است داده شود و توصیه اکید شود که بعد از تماس با حیوانات و خروج از بهاربند محل استقرار دام، ضدعفونی و شستشوی اصولی دست ها را با آب و صابون فراموش نکنند.

مصرف شیر خام، غیر جوشانده و پاستوریزه نشده و گوشت خوب پخته نشده و بدون تأیید دامپزشک باید اکیداً ممنوع باشد و حیوانات آلوده یا مشکوک به آلودگی (علائم از دامپزشک فراگرفته شود) باید به سرعت از سایر گاوها و البته از کارکنان دامپروری قرنطینه شوند. حیوانات تازه وارد به واحد دامپروری باید به مدت مناسبی قرنطینه شوند (تعیین مدت توسط دامپزشک) و وسایل مورداستفاده در درمان حیوانات یا به خوبی ضدعفونی شده و یا اگر یکبار مصرف هستند (به ویژه وسایل تیز مانند سوزن های سرنگ ها) باید به شکل اصولی از محیط دامپروری و کار پرسنل دفع شوند.

ایمنی نرده ها، سطوح و کف محیط دامپروری:

: شاید برای بسیاری از افراد قابل تصور نباشد که صدمات ناشی از سُرخوردن و زمین خوردن برای دام ها و پرسنل دامپروری چقدر می تواند جدی باشد. یک تحقیق که اخیراً در ایالات متحده آمریکا صورت گرفته نشان داده که حدود 18 درصد از سوانح رخ داده در گاوداری ها به سقوط بر روی زمین مرتبط است. جنس کف راهروهای عبور دام و محل استقرار دام ها باید غیر قابل نفوذ و محکم باشد که به دلیل ساختار سُم گاوها و رطوبت و فرم لغزنده مواد پخش شده بر روی بستر محل عبور و استقرار گاوها به اندازه کافی زبر و ضدلغزش و دارای زهکشی کافی برای ردکردن جریان رطوبت باشد. معمولاً از بتن دارای شیارهای متقاطع در کف محیط و از بتن دارای سطح مقطع دندانه دار یا پلکانی بر خلاف جهت حرکت رو به بالا برای سطوح شیب دار استفاده می شود. همچنین پرسنل باید دارای چکمه های مناسب از نظر چسبندگی و طرح ضدلغزش کف آن و جلوگیری نسبی یا کامل از ضربه شدید به انگشتان و مچ پا به پایین باشند.

نرده ها و فنس های بهاربندها و راهروهای هدایت دام ها نیز علاوه بر استحکام کافی، زاویه و مسیربندی مناسب و داشتن محل فرار اضطراری برای پرسنل که قبلا گفته شد، باید عاری از هر گونه برآمدگی تیز یا مانع دارای پتانسیل زمین زدن یا ازدحام حیوانات باشد. عرض راهروها باید به اندازه کافی برای عبور راحت حیوان باشد اما به قدری هم عریض نباشد که اجازه چرخیدن و بر خلاف مسیر رفتن به حیوان بدهد. محل هایی که دارای کانال های عریض و عمیق یا چاه های تخلیه هستند نیز باید حتی الامکان در مسیر عبور و مرور دام ها و انسان ها نباشد یا با دریچه ها یا پوشش های محافظ مناسب پوشانده شده باشند که اخطارهای لازم به افراد در کنار آنها نصب شده باشد.

ایمنی در برابر جریان برق و وسایل الکتریکی:

تابلوهای برق و منابع دیگر برقی متصل به برق قدرتمند (برق سه فاز) می تواند به سرعت منجر به مرگ انسان شوند. برای این تجهیزات و سایر تجهیزات برقی متصل به برق باید اصول ایمنی مربوطه رعایت شوند. مواردی مانند سیم قطع کننده مدار با انتقال جریان به زمین برای وسایل برقی، جعبه های فیوز ضد رطوبت و کلیدها و پریزهای ضد رطوبت یا مستقر در مناطق بدون تماس با رطوبت، عدم وجود سیم های خارج از محفظه یا اصطلاحاً روکار بدون روکش و لخت در محیط و به ویژه در محل عبور افراد غیر آشنا به اصول فنی کار با برق یا محل عبور حیوانات و... جزو این موارد هستند. دور بودن از شهر یا نداشتن ازدحام جمعیت انسانی توجیه مناسبی جهت استفاده از تجهیزات برقی غیراستاندارد و سیم کشی غیراصولی نیست و باید مهندسی برق و اتصالات و تجهیزات برقی کاملاً ایمن و استاندارد باشد.

شوک برقی در محیط های مرطوب گاوداری ها مانند سالن های شیردوشی می تواند محتمل باشد و به سرعت منجر به حوادث خطرناکی برای انسان و دام ها شود. پس در این گونه محیط ها اصول ایمنی در برابر خطرات جریان الکتریسیته باید به کامل ترین شکل رعایت شده و افراد در مورد این نکات ایمنی آموزش های لازم را دریافت نموده باشند. هرچقدر که تجهیزات واحدهای دامپروری در زمان حال حاضر در حال تبدیل شده به تجهیزات برقی و دارای فن آوری بالا هستند، اهمیت رعایت نکات ایمنی در کار با تجهیزات برقی و آموزش در مورد آنها به پرسنل دامپروری ها بیشتر می شود.

ایمنی در کار با تجهیزات تولید خوراک، مواد خوراکی انبار شده، سیلاژ و گازهای تولید توسط فضولات و سیلاژ:

یکی از اصولی که امروزه در زمان خرید یا استقرار دستگاه های تولید و ذخیره خوراک مانند آسیاب ها، میکسرها، فیدرها و سیلوهای ذخیره غلات و کنجاله ها جزو اولین تعهدات فروشندگان و تولیدکنندگان این موارد نسبت به واحدهای دامپروری خریدار آنها است، آموزش کافی در مورد اصول ایمنی کار با این تجهیزات به پرسنل مسئول کار با این دستگاه ها است. این موضوع باید توسط خریدار مدنظر قرار گیرد و در صورت جایگزینی پرسنل نسبت به آموزش و توجیه پرسنل جدید اقدام شود. این وسایل و تجهیزات می توانند علاوه بر خطرات ناشی از جریان الکتریسیته و عملکرد مکانیکی قطعات خود، خطرات محتمل دیگری مانند خطرات ناشی از عدم آگاهی از نحوه درست کار با این تجهیزات را به دنبال داشته باشند.

شاید برای افرادی که سابقه بالایی در اشتغال به کار در واحدهای دامپروری نداشته باشند، اطلاع از خطرات ناشی از سمی بودن یا قابل اشتعال و حتی انفجار بودن برخی از گازهای تولید شده در مجموعه های دامپروری عجیب به نظر برسد. اما تجمع گازهایی مانند متان در چاه ها یا مخازن فضولات و کود تولید در واحدهای دامپروری که حجم قابل توجهی نیز دارند می تواند در صورت تماس آنها با یک منبع جرقه یا اشتعال به یک فاجعه منجر شود. یا برخی از گازهای تولید شده در سیستم های کود مایع و سیلوها مانند گاز سولفید هیدروژن (H2S) و گاز دی اکسید نیتروژن (NO₂) می توانند هم برای انسان و هم برای دام ها بسیار سمی باشند. بوی مشخص گاز سولفید هیدروژن، بویی شبیه به تخم مرغ فاسد است که سنگین تر از هوا است و در نتیجه می تواند جایگزین هوای در حال تنفس توسط انسان شود. ممکن است بعد از مدتی حس کردن بوی آن دیگر بوی آن به شدت قبل حس نشود و خطر مسمومیت با آن را افزایش دهد.

استنشاق گاز سولفید هیدروژن در غلظت های پایین و متوسط باعث تحریک چشم ها و مجاری تنفسی، سردرد، حالت تهوع سرگیجه می شود که در غلظت های بالا نهایتاً منجر به مرگ خواهد شد. در مورد گازهای سمی دیگر نیز تحریک چشم ها و دستگاه تنفسی و سرگیجه و تنگی نفس جزو علائم هشداردهنده برای خروج سریع از محیط و رفتن به محلی با هوای باز و عادی و سپس اخذ معاینه پزشکی است. اگر به هر دلیلی نیاز به باز کردن دریچه گودال یا چاه فاضلاب یا کود مایع باشد، باید تجهیزات لازم و آموزش کافی قبل از ورود به این محل در دسترس باشد. حتی اگر گودال یا چاه تخلیه شده باشد، باز هم ممکن است کبود اکسیژن و غلظت بالای گازهای سمی و قابل اشتعال وجود داشته باشد و باید قبل از ورود احتیاط لازم در نظر گرفته شود. در منابع آمده است که اگر فضولات مایع در زیر محل استقرار دام ها جمع می شود، بالاترین سطح فضولات حداقل حدود سی تا چهل سانتیمتر با سطح زیر پای دام ها فاصله داشته باشد.

در مورد سیلاژ باید توجه شود که مقادیر زیادی ترکیبات نیترات و به خصوص مقادیر قابل توجهی دی اکسید نیتروژن در 24 تا 48 ساعت اول تخمیر سیلو تولید می شود که اگر از سیلو آزاد شود و توسط کارگران استنشاق شود می تواند به نوعی از ذات الریه ناشی از مواد شیمیایی با عنوان مصطلح بیماری پُرکنندگان سیلو (silofiller's disease) منجر شود. این گاز بوی تند و شیرینی دارد رنگ قهوه ای مایل به قرمز آن فقط وقتی قابل مشاهده است که غلظت آن به سطح خطرناک 75 تا 150 قسمت در میلیون (ppm) برسد (هر غلظتی بیش از 25 ppm می تواند خطرناک باشد). با توجه به اینکه تأثیر بسیار خزنده و تدریجی بر ریه دارد و فرد بسیار دیر متوجه می شود که در معرض آن بوده است، توصیه شده که 7 تا 10 روز بعد از تکمیل فرایند پر کردن سیلو که سیلو مشغول تخمیر و تولید گازهای سمی است، هیچ کس حق بازکردن و ورود به داخل سیلو را نداشته باشد. در این مدت موانع لازم جهت جلوگیری از دسترسی حیوانات و یا افراد متفرقه به سیلو باید فراهم شود.

تصویر شماره 3- رعایت ایمنی در مدیریت سیلاژ، مدیریت فضولات (کود)، سیستم های الکتریکی و سطوح حرکت جزو اصول اساسی ایمنی در واحدهای دامپروری است.

در مورد آموزش اصول ایمنی، تهیه وسایل ایمنی لازم و اتخاذ تدابیر ایمنی در ساخت و استقرار و کارکرد تأسیسات، تجهیزات و ماشین آلات مجموعه به اخذ مشاوره تخصصی لازمه از افراد ذی صلاح توصیه اکید می شود.