دلایل مرگ جوجه یک روزه
جوجه های طیور در هفته اول پرورش حساس ترین دوره زندگی خود را سپری می کنند. از یک جهت به دلیل عدم توسعه کافی و تکامل سیستم های بدنی به ویژه سیستم ایمنی و نداشتن توان کافی برای حفظ دمای بدن، در برابر عوامل بیماری زا و تغییرات محیطی بسیار آسیب پذیرتر از پرندگان بالغ هستند. از طرف دیگر، جوجه ها در حیاتی ترین دوران رشد خود به سر می برند که در صورت عدم رشد و توسعه مناسب بدنی در این دوران ممکن است هیچ وقت این عقب ماندگی به طور کامل جبران نشود. با توجه به این نکات می توان به خوبی پی به اهمیت دوره اولیه زندگی جوجه ها (یک هفته تا ده روز اول زندگی) برد.
دلایل چالش های اساسی در سلامت جوجه ها می تواند گسترده باشد و حتی به پیش از تولد (خارج شدن از تخم) نیز بازگردد. به همین دلیل در منابع مختلف آمده است که شاید نتوان به طور کامل جلوی تلفات را در گله های جوجه های کم سن و سال گرفت و می توان 1 تا 5 درصد تلفات را در گله ها قابل تحمل دانست. در ادامه مقاله تلاش بر این است که توصیفی از دلایل اصلی تلفات جوجه ها در این دوران حساس و حیاتی ارائه شود تا پرورش دهندگان طیور (بومی یا خانگی و صنعتی) بتوانند حداقل با کسب مشاوره لازم با توجه به علائم مشاهده شده جلوی چالش های شدید و مرگبار را بگیرند.
-
عدم رعایت بهداشت
دلایل اصلی تلفات جوجه های کم سن و سال در چهار دسته اصلی قابل طبقه بندی هستند که دلایل مدیریتی، دلایل تغذیه ای، دلایل مرتبط با قبل از به دنیا آمدن جوجه ها (مانند دلایل ژنتیکی) و دلایل مرتبط با بیماری ها و عفونت ها را شامل می شود. در دسته عوامل مرتبط با بیماری ها و عفونت ها، یکی از موارد بسیار مهم را عدم رعایت بهداشت محیطی شامل می شود. رعایت بهداشت دارای جنبه های متنوعی است که همگی اهمیت خاص خود را دارند.
رعایت بهداشت محیطی شامل موارد اساسی مانند نظافت و ضدعفونی سالن، تجهیزات مرغداری شامل بستر ظروف دانخوری و آبخوری، دور نگه داشتن حیوانات و حشرات موذی از محل پرورش، بررسی سلامت جوجه ها قبل از ورود به سالن و حین پرورش، عدم تغذیه با خوراک آلوده و کپک زده، رعایت عوامل پیشگیری از بیماری ها مانند واکسیناسیون اصولی و به موقع و... را شامل می شود. به عنوان مثال، اگر بستر و ظروف دان مصرفی خیس باشند و به مدت طولانی بدون بازدید و نظافت رها شوند، می تواند خود به یک عامل مهم چالش و حتی افزایش چشمگیر تلفات در جوجه ها تبدیل شود.
حداقل مشکلی که خیسی بستر و عدم رسیدگی به موقع به آن می تواند ایجاد کند را افزایش تجمع گاز آمونیاک در محیط نگهداری جوجه ها شامل می شود. تحقیقات نشان داده که وقتی میزان این گاز در محیط به بیش از 25 ppm (قسمت در میلیون) برسد می تواند منجر به مشکلات عدیده ای مانند تنش یا استرس شدید در جوجه ها، کاهش محسوس مصرف دان، تحریک شدید چشم ها و بینی و در نتیجه کاهش محسوس رشد و بروز بیماری های تنفسی مانند برونشیت و... شود.
همین مثال بارز نشان می دهد که نظافت و ضدعفونی مناسب محل نگهداری و پرورش جوجه ها چه قبل از ورود آنها به سالن و چه در حین حضور آن ها در محل پرورش می تواند چقدر در کاهش تلفات مؤثر باشد. همچنین، جلوگیری از ورود عوامل مزاحم و بیماری زا (از سطح میکروبی تا سطح حشرات و حیوانات)، واکسیناسیون اصولی و به موقع در برابر بیماری های شایع در هر منطقه، رعایت بهداشت و اصول قرنطینه توسط پرسنل مرتبط با جوجه ها و بررسی دقیق و مداوم نظافت و سلامت ظروف آب و دان و خود خوراک طیور (اجزا و نهاده های طیور) و آب مصرفی و... نیز هر کدام به نوبة خود بسیار در کاهش و جلوگیری از مرگ و میر جوجه ها اهمیت دارند.
-
دما و رطوبت محیطی نامناسب
در بین تمام استانداردهای الزامی برای محیط پرورش و نگهداری از جوجه ها، ایجاد دما و رطوبت مناسب از اهمیت راهبردی برخوردار است. همان طور که اشاره شد، جوجه ها در روزهای اولیه حیات خود توان کافی برای حفظ دمای بدن را (به ویژه در شرایط صنعتی و محرومیت از حمایت مرغ مادر) ندارند و دمای بسیار بالا یا پایین نسبت به دمای استاندارد و مناسب می تواند منجر به مرگ و میر شدید در بین آن ها شود. این دما در ابتدا نسبتاً بالا و بسته به تشخیص مشاور متخصص در پرورش طیور در حدود 32 درجه یا بیشتر باشد و تا 21 درجه سانتیگراد نیز با رشد جوجه ها و بالغ شدن آن ها (حدود 6 هفتگی) برسد.
رطوبت نسبی محیط مناسب نیز برای جوجه های یک روزه یا جوجه های کم سن و سال رقمی بالا و حدود 60 تا 70 درصد برآورد شده است. البته شرایط دمایی و رطوبتی مناسب برای جوجه ها در سنین مختلف به شکل دقیق تر و اختصاصی تر در کاتالوگ های سویه های تجاری و صنعتی مانند راس، کاب، هوبارد و... آمده است و برای جوجه های نژادهای بومی طیور نیز با توجه به اقلیم، وجود یا عدم وجود حمایت از طرف مرغ مادر یا شرایط و ساختمان نگهداری می تواند قابل بازنگری باشد.
-
جیره و خوراک نامناسب
کیفیت و کمیت دان و آب مصرفی جوجه ها می تواند مهم ترین عامل در تأمین سلامت، رشد و عملکرد نهایی وزن یا تولید تخم در زمان رسیدن به سن تولیدی باشد. خوراک و آب مصرفی حداقل از دو جنبه "بهداشت و سلامت" و "تأمین احتیاجات تغذیه ای" باید به دقت زیر نظر گرفته شوند. اگر دان در اختیار جوجه ها دارای فرمول تغذیه ای کامل و بالانس شده ای نباشد و به شکل درست و مناسب برای آن ها فراوری و تولید نشده باشد می تواند علاوه بر کاهش رشد و ایجاد ضعف بدنی جدی حتی در موارد شدید باعث مرگ و میر در این جوجه ها شود.
مواد مغذی حیاتی برای طیور در 4 گروه اصلی شامل منابع پروتئین و اسیدهای آمینه، منابع انرژی، منابع ویتامین ها، مواد معدنی و عناصر ضروری قابل طبقه بندی هستند که در کنار آن ها برخی احتیاجات دیگر مانند واکسن ها یا داروهای خوراکی یا آشامیدنی، فیبر یا کربوهیدرات های ساختمانی و... نیز می تواند از طریق مصرف دهانی تأمین شوند.
با توجه به اینکه طیور جزو تک معده ای ها هستند و تقریباً هر آنچه را لازم دارند باید از طریق اجزای خوراک و آب مصرفی به دست آورند، کمبود هر کدام از گروه های مواد مغذی حیاتی می تواند به معضلی چشمگیر و حتی مرگبار تبدیل شود. این موضع حتی شامل آب نیز می شود که شاید برخی پرورش دهندگان مبتدی از آن غافل شوند. پس اگر در مورد احتیاجات خوراکی جوجه های یکروزه یا کم سن و سال دانش و تجربه کافی در فرد پرورش دهندة آن ها وجود ندارد، یا باید کسب شود و یا از افراد و منابع علمی مورد جستجو قرار گیرد.
کمبود مقادیر کافی از پروتئین ها، منابع انرژی، ویتامین ها و عناصر معدنی مورد نیاز در کنار فراوری و دسترسی نامناسب یا ناکافی یا وجود آلودگی به مواد سمی، کپک ها و قارچ ها و عوامل بیماری زا در خوراک و آب مصرفی یک عامل بسیار مهم و اصلی ضعف و مرگ و میر در جوجه ها است که با کنترل کیفی دان و آب تا حد زیادی قابل رفع است.
در شرایط بومی نیز که ممکن است حمایت مرغ مادر وجود داشته باشد یا استفاده از خوراک های غیرتخصصی رایج باشد، اگر امکان استفاده از دان فرموله شده به شکل تخصصی برای جوجه ها در ده روز اول (دان استارتر یا آغازین) وجود ندارد، حتماً در مورد ترکیب آنچه در اختیار جوجه ها قرار می گیرد و نحوه و دفعات در اختیار قراردادن آن اطلاع لازم از منابع معتبر کسب شود.
-
تجهیزات پرورش نامناسب (به ویژه دانخوری و آبخوری)
همان طور که دان و آب برای سلامت و حیات جوجه ها بسیار مهم است، ظروف مصرف آن ها نیز بسیار مهم است. ظروف دان و آب تعیین کننده دفعات، مقدار، سهولت دسترسی و سلامت و بهداشت دان و آب است. ممکن است برای جوجه های یکروزه ورق های کاغذ روی بستر پهن شود یا سینی های خوراک استفاده شود تا جوجه ها راحت بتوانند به غذا نوک زده و آن را مصرف کنند؛ اما با افزایش سن می توان از ظروف دانخوری و آبخوری اتوماتیک یا غیراتوماتیک به فراخور سن و جثه استفاده نمود.
اگر سیستم دانخوری و آبخوری اتوماتیک در دسترس نباشد، باید ظروف مورد استفاده در بازه های زمانی روزانه یا بازه های مناسب توصیه شده توسط مشاور، نظافت شده و محتوای آن با محتوای تمیز و تازه جایگزین شوند.
همچنین، جنس ظروف باید از مواد دارای قیمت و دوام مناسب و از آن مهم تر از مواد دارای قابلیت نظافت و شستشوی راحت تر انتخاب شود. معمولاً جنس استیل یا پلاستیک صاف و صیقلی که کمتر آلودگی را نگه می دارد و راحت تر و بادقت بیشتری می توان آن ها را نظافت نمود برای این مهم تهیه می شوند.
جزئیات دیگری نیز در مورد ظروف غذا و آب برای جوجه ها قابل درنظرگرفتن است که به افزایش مصرف و سهولت مصرف دان، بهبود بهداشت و تنظیم ظروف با تغییر سن و جثه و سایر موارد مربوطه کمک می کند. تجهیزات دیگر سالن نیز همگی نقش بسیار مهمی به نوبة خود در سلامت و کاهش احتمال تلفات بازی می کنند که تجهیزات تهویه، سنسورهای پایش شرایط محیطی (دما و رطوبت) و... جزو آن ها هستند. گرچه در شرایط بومی و خانگی نیز نباید غفلت شود، اما هرچه دقت و عملکرد بیشتر مورد انتظار باشد و شرایط از بومی و خانگی به سمت مدرن و صنعتی پیش می رود، اهمیت این جزئیات بیشتر می شود.
-
هم غذا شدن با سایر حیوانات (سیستم پرورش بومی و خانگی)
احتمال وقوع این مورد در شرایط صنعتی و مدرن تقریباً نزدیک به صفر است و بیشتر در پرورش بومی یا خانگی بروز آن محتمل است. جوجه های که در یک محیط باز مانند مزرعه یا حیات و اطراف آن مشغول به گردش و مصرف آب و دان هستند، ممکن است که به سمت غذای سایر حیوانات مانند سایر ماکیان، دام ها و سگ ها یا گربه ها جذب شوند. این خوراک ها علاوه بر اینکه از نظر اندازه ذرات، رعایت احتیاطات بهداشتی و احتیاجات تغذیه ای می توانند پر از نقص و چالش برای جوجه ها باشند، می توانند احتمال انتقال بیماری های مشترک یا غیرمشترک (به عنوان ناقل) را به جوجه ها داشته باشند.
با توجه به این موارد و سایر مواردی که در این مجال نمی گنجند، توصیه اکید این است که جوجه ها از نظر فضای گردش و نگهداری و در نتیجه فضای مصرف آب و دان تا موقعی که رشد و آمادگی جسمی و تجربی کافی را کسب نکرده اند، در محدوده ای مشخص، جدا از سایر حیوانات خانگی یا مزرعه و قابل کنترل نگهداری شوند. اینکه خوراک همه طیور و دام های یک خانه یا مزرعه مختص همان حیوان یا پرنده ساخته نشده باشد و کلاً یک ترکیب را شامل شود نه اصولی است و نه برای سلامت آنها قابل قبول است.
-
بیماری ها و عفونت ها
جوجه ها به دلیل سن کم و عدم تکامل سیستم ایمنی در مقابل عوامل بیماری زا و عفونت ها بیش از طیور بالغ حساس و آسیب پذیر هستند. در سالن های پرورش نیمه صنعتی یا صنعتی و مدرن به دلیل برقراری شرایط قرنطینه و جداسازی بهینه از محیط بیرون و رعایت پروتکل های واکسیناسیون در کنار مراقبت های بهداشتی و درمانی بهتر، با وجود تراکم بسیار بالاتر جوجه ها در واحد سطح، وقوع بیماری ها بیشتر تحت کنترل قرار دارد.
در شرایط بومی و خانگی گرچه ممکن است حمایت از سمت مرغ مادر وجود داشته باشد و از جوجه ها در برابر عوامل آسیب زننده بیرونی بیشتر باشد، اما تأثیر چندانی در برابر عوامل بیماری زا ایجاد نمی کند. افرادی که جوجه ها و مرغ ها را در شرایط بومی و خانگی نگهداری می کنند باید در کنار آشنایی کافی با علائم و دلایل بروز بیماری های شایع در طیور و جوجه ها، تلاش کنند تا استانداردهای حداقلی را در محافظت از جوجه ها در برابر بیماری ها برقرار کنند.
می توان با خرید جوجه از تأمین کننده یا فروشنده معتبر و کسب اطلاع از واکسن های زده شده و شرایط بهداشتی جوجه ها تا قبل از خرید آن ها قدم مثبتی در جهت جلوگیری از بروز بیماری ها برداشت. البته انجام واکسیناسیون و اصول بهداشتی لازمه در دان و آب و محیط نگهداری توسط خود پرورش دهندگان شرط لازم برای جلوگیری از بیماری ها است. به ویژه واکسیناسیون و رعایت موارد بهداشتی در برابر بروز بیماری هایی مانند نیوکاسل (ND)، گامبورو، آبله طیور، برونشیت و کُلی باسیلوز و... به دلیل مسری بودن و خسارت بار بودن بالای آن ها بسیار مهم است.
-
دلایل ژنتیکی
حدود 21 جهش ژنتیکی کشنده در پرندگان شناسایی شده که اغلب آن ها منجر به مرگ و میر جوجه ها می شوند. در میان آن ها بیماری هایی مانند لرزش و عدم تعادل مادرزادی و لوکوس یا جنون مادرزادی به دلیل اینکه تا یک هفته بعد از تولد باعث مرگ جوجه ها می شوند، در مطلب حاضر بیشتر مورد توجه هستند. درمان این عارضه ها تقریباً بسیار سخت یا حتی غیرممکن است، اما می توان با تهیه جوجه از منابع معتبر احتمال بروز آن ها را به حداقل ممکن رساند.
در نژادها و سویه های مدرن و جدید طیور تخم گذار و گوشتی با انجام برنامه های اصلاح نژادی و به گزینی علاوه بر بهبود عملکرد طیور، تلاش شده تا احتمال بروز نقص های ژنتیکی در جوجه ها و سایر سنین نیز به حداقل ممکن برسد و تاحدامکان این عارضه ها در نسل های جدید ریشه کن شود. همچنین، در برخی از نژادهای بومی یا دارای پرهای رنگی نیز اقداماتی در جهت بهبود ژنتیکی همه جانبه و از جمله کاهش بروز بیماری های مرتبط با ژنتیک در عرصه جهانی و کشور ایران انجام شده یا در حال انجام است.
-
دلایل مدیریتی
شاید بتوان گفت که در نهایت امر، کنترل اکثر یا همه دلایل مرگ و میر در جوجه ها و طیور سایر سنین به مدیریت تغذیه و پرورش برمی گردد. مدیریت پرورش و تغذیه طیور شامل موارد بسیار متعددی می شود، اما می توان برخی از رایج ترین اشتباهات مدیریتی خسارت بار را شامل موارد زیر دانست:
پرورش و نگهداری از جوجه ها شامل مواردی مانند عدم ایجاد دما و رطوبت مناسب در محیط پرورش و نگهداری، مدیریت نامناسب بستر و کود جوجه ها (آلودگی، خیسی و انتخاب جنس نامناسب رول مرغداری برای بستر و...)، مسمومیت ناشی از عوامل مسمومیت زای مختلف، صدمات ناشی از مواردی مانند حمل و نقل جوجه ها، واکسیناسیون و...، دانخوری ها و آبخوری های نامناسب، جایگذاری شده در مکان های نامناسب و البته به تعداد ناکافی برای جوجه ها و عدم کنترل مناسب عوامل مزاحم یا مهاجم (از میکروارگانیسم ها تا حشرات و حیوانات) جزو این خطاهای مخرب مدیریتی هستند.
هرچقدر انتظار عملکرد و سودآوری بیشتری وجود داشته باشد یا تعداد جوجه های تحت مدیریت بیشتر باشند، این عوامل می توانند بیشتر ضرر زده و به چشم آیند. بهتر است که همگام با افزایش دانش و تجربه در فرد پرورش دهنده، تعداد، تراکم و انتظارات از سودآور بودن فعالیت پرورش جوجه ها افزایش یابد یا از خدمات مشاوره ای و مدیریتی افراد مجرب و متخصص به طور مستقیم کمک گرفته شود.
-
عدم دسترسی طولانی مدت به خوراک و آب (گرسنگی و تشنگی طولانی مدت)
وقتی در بخش های قبلی این مطلب از انتخاب دانخوری ها و آبخوری های مناسب و جایگذاری تعداد کافی از آن ها در جای مناسب جهت افزایش سهولت و تشویق جوجه ها به مصرف آب و دان سخن به میان آمد، هدف نهایی جلوگیری از گرسنگی و تشنگی جوجه ها با وجود دسترسی ظاهری به دان و آب کافی بود. وقتی که به این موضوع اشاره شد که یک هفته تا ده روز اول زندگی و حتی بیش از آن سه تا چهار روز اول زندگی جوجه ها برای رسیدن به سلامت و تولید نهایی حیاتی است، یک مورد اساسی دسترسی آسان و کافی به دان و آب بود.
اگر ارتفاع دانخوری ها و آبخوری ها بالاتر از سطحی باشد که جوجه ای با جثه یک جوجه کم سن و سال بتواند سرش را به داخل آن خم کند و دان و آب بردارد یا تعداد آن ها کمتر از تعدادی باشد همه جوجه ها بدون رقابت با یکدیگر بتوانند دان و آب مصرف کنند، می تواند منجر به گرسنگی و تشنگی آنها به رغم وجود آب و دان و حتی در صورت عدم تشخیص و رفع ایراد منجر به مرگ آنها شود. این موضوع یکی از مهم ترین اهداف مدیریتی در پرورش طیور یعنی یکنواختی گله را نیز می تواند به شدت تحت تأثیر قرار دهد.
برخی از انواع دانخوری ها و آبخوری ها مانند آبخوری های پستانکی یا نیپلی که در سال های اخیر به ویژه در پرورش نیمه صنعتی و صنعتی بسیار رایج شده اند نیز برای جلوگیری از گرسنگی و تشنگی ناشی از عدم یافتن آن ها باید استفاده از این محصولات به شکل درستی به جوجه ها آموزش داده شوند. در این مورد نیز باید از شرکت فروشنده یا متخصصین پرورش طیور آموزش ها و راهنمایی های لازمه کسب شود.
سخن آخر
سخن در مورد دلایل تلفات در جوجه های کم سن و سال می تواند به دلیل جزئیات فراوان و گستردگی بحث به درازا بکشد. تنها می توان گفت که جوجه های کم سن و سال در عین اینکه بالاترین حساسیت را دارند، مهم ترین سن را از نظر تعیین آینده سلامت و تولید خود (تخم مرغ و گوشت) پشت سر می گذارند که باعث می شود تا اگر دقت و هزینه بالاتر برای بهینه نمودن همه موارد مربوطه لازم است (چه ازنظر اقلام و وسایل مورد نیاز و چه از نظر آموزش ها و مشاوره های لازم)، از آن غفلتی صورت نگیرد. وب سایت مرغابی می تواند کمک بزرگی به مقایسه و بررسی به تأمین کنندگان همه این موارد و انتخاب بهترین گزینه ممکن با توجه به نوع فعالیت و شرایط هر پرورش دهنده باشد.
