جو (Hordeum vulgare L.) در کنار گندم جزو اولین غلات کشت شده توسط بشر بودند که تخمین زده می شود حدود 8000 تا 9000 سال قبل از میلاد مسیح شروع به تبدیل شدن به گیاهی زراعی شده است. شواهد باستان شناسی نشان داده اند که کشت جو در مصر باستان به 5000 سال قبل از میلاد مسیح بازمی گردد و کشت این محصول در بین النهرین، اروپا و چین از حدود 3000 تا 1500 سال قبل از میلاد مسیح آغاز شده است.

استفاده علوفه ای از جو برای دام یا به شکل کاه جو (بعد از برداشت محصول و استحصال دانه از آن) و یا به شکل سبز و غیربالغ است. کاه جو جزو باکیفیت ترین انواع کاه است،

این موضوع از این جهت مهم است که در اواخر فصل زمستان و اوایل بهار کمبود علوفه و خوراک جهت رفع احتیاجات دام ها یکی از مشکلات رایج در صنعت دامپروری کشور است که قصیل جو (علوفه سبز جو با دانه های در حال خمیری شده) می توان به رفع بخشی از این چالش کمک شایان توجهی کند. همچنین، فصولی که جو در آنها کشت می شود، معمولاً فصول پربارش تر سال هستند که باعث نیاز کمتر به آبیاری و تأثیر کمتر خشکسالی بر کمیت و کیفیت محصول می شود. سطح زیر کشت جو (اعم از دانه ای و علوفه ای) در ایران در سال های اخیر (تا حدود سال 1400 شمسی) حدود یک و نیم میلیون هکتار برآورد شده است که حدود ششصد هزار هکتار از این سطح زیر کشت به کشت آب جو و سطح زیر کشت باقی مانده نیز به کشت دیم اختصاص دارد.

آمار تولید جو در کشور:

برآورد شده که میانگین نیاز کشور به محصولات علوفه ای و خوراک دام حدود 75 میلیون تن در سال است که از این میزان حدود 22 میلیون تن را محصولات علوفه ای و حدود 16 میلیون تن را کاه و محصولات مشابه آن شامل می شود. در مورد تولید جو استان های کرمانشاه، خراسان رضوی، همدان، اصفهان و مرکزی به ترتیب با سطح زیر کشت حدود 157، 101، 59، 53 و 48 هزار هکتار بزرگ ترین تولیدکنندگان این محصول در سطح کشور هستند. با توجه به اینکه تمرکز این مقاله بر روی تولید جو به شکل علوفه ای (به ویژه قصیل و سیلاژ) است، به این موضوع به شکل گذرا اشاره می شود که جو در کنار ذرت، گندم و برنج یکی از چهار غله پرتولید جهان است که تولید جهانی آن در سال 2017 میلادی به 149 میلیون تن رسیده است. این نکته را نیز باید در نظر داشت که دو تا از بزرگترین تولیدکنندگان جو در سطح جهان نیز کشورهای روسیه و اوکراین هستند که به دلیل جنگ بین این دو کشور، تولید جهانی این محصول (البته تولید و صادرات عمدتاً منحصر به دانه جو می شود) با چالش مواجه شده است.

ارقام جو علوفه ای مناسب برای کشت و استفاده در کشور:

ارقام نسبتاً متنوعی از جو جهت تولید دانه و علوفه در کشور تولید می شود که هر کدام دارای ویژگی هایی هستند که می تواند در کیفیت و عملکرد محصول نهایی به طور محسوسی موثر باشند. به عنوان مثال، رقم جو مهتاب به دلایلی مانند تحمل سرمای نسبتاً بالا، داشتن نوع بهاره و پاییزه، حساسیت کمتر نسبت به زمان کاشت در طول سال و عملکرد تولید دانه و علوفه بالاتر (در شرایط بهینه مدیریت کشت و نگهداری تا 55 تن در هکتار) یکی از ارقام مناسب در منابع مختلف عنوان شده است. البته ارقامی مانند بهمن و رقم نانیوس (یکی از ارقام وارداتی جو) نیز جزو ارقام مناسب عنوان شده است. بقیه ارقام ممکن است چالش هایی داشته باشند و به عنوان مثال رقم نصرت به دلیل حساسیت به بیماری سیاهک آشکار، شکنندگی سافه و ریزش بذر برای تولید قصیل کمتر توصیه می شود یا رقم یوسف بیشتر مناسب مناطق گرم و خشک است (حساسیت بیشتر به سرما و داشتن تنها تیپ بهاره). البته ارقام مختلف گیاه زراعی جو در مجموع سازگاری گسترده ای با شرایط مختلف آب و هوایی کشور دارد و در سطح وسیعی از اراضی حتی خشک و شور کشور نیز کشت می شود.

سیلاژ ذرت و جو در کنار هم می توانند به دلیل میزان بالای تولید و دسترسی در تقریباً تمام طول سال، نقش مهمی در تأمین نیاز علوفه ای صنعت دام ایفا کنند. اما هر کدام مزایا و چالش های خاص خود را دارند که جهت درک بهتر مزایا و چالش های قصیل و سیلاژ جو بهتر است که مقایسه ای بین این دو محصول (به عنوان رایج ترین سیلاژهای علوفه ای در صنعت دام) انجام شود.

مقایسه سیلاژ ذرت با قصیل یا سیلاژ جو:

با توجه به زمان کشت جو علوفه ای، این محصول از نظر اشغال زمین و منابع آب رقیب ذرت علوفه ای نیست و با آن تداخلی ندارد، بلکه به نوعی مکمل آن در تأمین نیاز علوفه ای (به ویژه علوفه سیلاژ) در طول سال است. در واقع، در اواسط اردیبهشت ماه که فصل برداشت عمده قصیل جو بهاره در کشور است، تقریباً هیچ علوفه قابل برداشتی در کشور وجود ندارد و جای خالی سایر علوفه را قصیل جو پر می کند. نکته مهم این است که با توجه به محدودیت منابع آب در کشور و نیاز آبی بالای تولید سیلاژها جهت مصرف دامی، نیاز آبی تولید علوفه جو (حدود 3500 مترمکعب به ازای هر هکتار) نسبت به گیاه ذرت علوفه ای در بسیاری از منابع معتبر کمتر برآورد شده است؛ بنابراین، جایگزینی بخشی از مصرف سیلاژ ذرت در صنعت دام با سیلاژ جو یا قصیل جو می تواند نقش قابل توجهی در حفظ ذخایر آبی کشور داشته باشد. تحقیقات نشان داده که برداشت و تولید قصیل جو با ماده خشک حدود 28 تا 30 درصد (محتوای ماده خشک مناسب و استاندارد) و استفاده مستقیم از آن به عنوان خوراک دام یا استفاده از آن در تولید سیلاژ در مقایسه با سیلاژ ذرت علوفه ای مصرف آب بهینه تری دارد. حتی اگر تولید قصیل جو از نظر مصرف آب با تولید دانه خود گیاه جو مقایسه شود، مشاهده می شود که قصیل جو به دلیل نیاز به 2 مرحله آبیاری کمتر (برداشت زودهنگام) نسبت تولید دانه جو، نیاز آبی کمتری دارد که در هر هکتار باعث 330 مترمکعب آبیاری کمتر می شود.

علاوه بر این، برخی محاسبات اقتصادی نشان داده که اگر مبلغ تصحیح شده بر اساس ماده خشک در هر کیلو از محصول تولیدی مبنا قرار گیرد، تولید قصیل جو و سیلاژ جو در مقایسه با سیلاژ ذرت می تواند در نهایت اقتصادی تر تمام شود. البته مرحله برداشت این گونه محصولات جهت استفاده مستقیم یا تولید سیلاژ نیز نکته بسیار مهمی در رسیدن به مزایای این محصولات از نظر تغذیه دام و بهره وری اقتصادی است. زیرا با افزایش بلوغ گیاه جو و ذرت میزان محصول تولیدی افزایش می یابد؛ اما ممکن است با بلوغ محصول بیش از زمان مناسب برداشت از کیفیت آن کاسته شود و به ویژه سیلاژ تولیدی دچار افت کیفیت شود. از طرف دیگر، اگر محصول زودتر از زمان مناسب برداشت شود، علاوه بر کاهش حجم و وزن تولید به ازای واحد سطح، امکان تولید محصولی با محتوای رطوبت بالاتر و مواد مغذی پایین تر نیز بیشتر شده و علاوه بر ضرر به کیفیت محصول نهایی (به ویژه سیلاژ)، ضررهای اقتصادی نیز به همراه داشته باشد. در بسیاری از منابع زمان مناسب برداشت محصول جو و یولاف به گونه ای که حداکثر محصول پس باید در مورد زمان مناسب برداشت از تجربه و تبحر کافی برخوردار بود و یا از مشاورین متخصص و مجرب در مورد تعیین زمان مناسب برداشت مشورت گرفت.

یکی دیگر از نکات مهمی که در مقایسه بین سیلاژ ذرت و سیلاژ یا قصیل جو باید موردتوجه قرار گیرد مسئله آلودگی به قارچ ها و کپک ها است که در انواع سیلاژهای علوفه ای می تواند خسارات قابل توجهی به بار آورد. تحقیقات در مورد آلودگی سیلاژهای علوفه ای به سموم قارچی نشان داده که در سیلاژ جو آلودگی به سموم قارچی بسیار مضر مانند زیرالنون (ZEN) در مقایسه با سیلاژ ذرت کمتر رخ می دهد که خود می تواند مشوق خوبی جهت جایگزینی بخشی از سیلاژ ذرت در فصول دسترسی به سیلاژ جو با این محصول باشد. اگر این موضوع نیز موردتوجه قرار گیرد که در سال های اخیر با توجه به مشکلاتی مانند خشکسالی، مواردی از کاهش کیفیت سیلاژ ذرت تولیدی در کشور گزارش شده است، قصیل جو و سیلاژ جو می تواند محصول باکیفیت تری در شرایط خاص برای استفاده در تغذیه دام باشد.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که با توجه به اقلیم بخش های بزرگی از ایران، فصول کشت عمده محصول جو علوفه ای و برداشت این محصول یا قصیل جو و استفاده مستقیم یا تولید سیلاژ از آن بیشتر در فصول پرباران تر سال رخ می دهد و کمتر با چالش کم آبی و خشکسالی و عواقب ناشی از آن برای کیفیت محصول مواجه می شود. البته اگر قیمت نزدیک سیلاژ ذرت با قصیل جو و سیلاژ جو در نظر گرفته شود، شاید خرید سیلاژ ذرت آماده و سیلاژ ذرت قابل حمل (سیلاژ ذرت کیسه ای) در مواقع کمبود سیلاژ ذرت در مقایسه با تولید و استفاده از سیلاژ قصیل جو دارای شرایط یکسان و یا حتی بهتر برآورد شود که چندان هم غیرمنطقی نیست. اما این موضوع به شرطی قابل تحقق است که از کیفیت سیلاژ ذرت خریداری شده در مواقعی که سیلاژ تولید شده با نظارت و مدیریت خود دامدار در دسترس نیست، اطمینان کافی حاصل شود؛ بنابراین، سیلاژ جو و قصیل جو نیز یک مکمل خوب برای سیلاژ ذرت در طول سال جهت تأمین منابع علوفه ای تازه و غیر خشک برای واحدهای دامپروری است.

در مطالعاتی که اخیراً بر روی تأثیر سیلاژ ذرت و جو بر روی عملکرد دام ها انجام گرفته، با وجود اینکه به دلیل محتوای نشاسته بالاتر سیلاژ ذرت انتظار می رفت که عملکرد بهتری در مقایسه با سیلاژ جو حاصل شود، کاهش معنی داری در عملکرد گاوهای تغذیه شده با سیلاژ جو نسبت به گاوهای تغذیه شده با سیلاژ ذرت مشاهده نشد. البته در تحقیقات بیان شده که با وجود محتوای نشاسته کمتر در سیلاژ جو نسبت به سیلاژ ذرت، محتوای پروتئین خام (CP) و فیبر (به ویژه ADF یا فیبر محلول در شوینده اسیدی) در سیلاژ جو بالاتر از سیلاژ ذرت است. گرچه مقادیر این موارد میزان اندکی بیش از مقادیر آنها در سیلاژ ذرت است، اما باز هم می تواند باعث کاهش هزینه تأمین پروتئین جیره و تأثیر مثبت بر درصد چربی شیر در گله های شیری شود. برخی منابع نیز علاوه بر پروتئین خام محتوای پروتئین تجزیه پذیر یا قابل هضم در شکمبه (RDP) را نیز در قصیل و سیلاژ جو نسبت به سیلاژ ذرت بالاتر ارزیابی نموده اند (با توجه به نیتروژن اوره ای شیر بالاتر با استفاده از قصیل و سیلاژ جو در جیره).

تأثیر مثبت قصیل و سیلاژ جو بر چربی شیر به تأثیر مثبت محتوای بالاتر فیبر آن بر چربی شیر و البته اندازه ذرات بزرگتر قصیل و سیلاژ جو خرد شده در مقایسه با سیلاژ ذرت خرد شده مورداستفاده در جیره دام ها برمی گردد. زیرا میزان و اندازه ذرات فیبر موجود در خوراک هر چقدر بیشتر باشد باعث بهبود بیشتر چربی شیر می گردد. مورد دیگری که می تواند پتانسیل بهبود عملکرد با استفاده از قصیل جو یا سیلاژ جو را داشته باشد به قابلیت هضم شکمبه ای بالاتر نشاسته جو در مقایسه با نشاسته ذرت و در نتیجه تولید انرژی بالاتر برای باکتری های شکمبه برمی گردد.

حتی برخی منابع این نظریه مطرح شده که استفاده از منابع علوفه ای دیگر و از جمله قصیل جو به جای بخشی از سیلاژها و از جمله سیلاژ ذرت مورداستفاده در جیره گاوهای شیرده می تواند بر کیفیت محصولات به دست آمده از شیر آنها نیز مؤثر باشد. دلیل آن به کاهش توان لخته شدن یا انعقاد شیر برای تولید محصولاتی مانند پنیر و ماست، ناشی از کاهش رشد و تکثیر باکتری های اسیدلاکتیک نسبت داده شده است. البته محتوای فیبر کمتر و در نتیجه کاهش احتمالی چربی شیر با استفاده از سیلاژ ذرت نیز می تواند در کیفیت محصولات تولیدی از شیر مؤثر باشد.

به این نکته نیز باید توجه شود که با توجه به تغییر محتوای مواد مغذی موجود در سیلاژ ذرت و جو تولیدی با توجه به شرایط کشت و کیفیت محصول تولیدی در هر سال، آزمایش محتوای مواد مغذی سیلاژ موجود در هر واحد دامپروری در هر سال می تواند اطلاعات دقیق تری داده و تصمیم گیری در مورد میزان استفاده از سیلاژ ذرت و سیلاژ یا قصیل جو یا جایگزینی مقادیری از این خوراک ها با یکدیگر را به شکل دقیق تری میسر سازد. جو علوفه ای مورداستفاده برای تولید سیلاژ نیز باید مورد آزمایش قرار گیرد تا از مناسب بودن آن برای تولید سیلاژ باکیفیت اطمینان حاصل شود. همانطور که گفته شد، استفاده از جو برداشت شده در مرحله قصیل (شیری شده و در حال خمیری شدن یا اصطلاحاً خمیری نرم) بهترین حالت برای تولید سیلاژ جو باکیفیت است که به دلیل محتوای کربوهیدرات و ماده خشک مناسب، با سرعت کافی به Ph مناسب رسیده و سیلاژ خوبی تولید می کند؛ بنابراین، می توان با سنجش میزان رطوبت (سنجش ماده خشک) و کسب اطمینان از اینکه میزان رطوبت قصیل جو برداشت شده 64 تا 72 درصد است، با اطمینان خاطر بیشتری نسبت به تولید سیلاژ از آن اقدام نمود.

با توجه به اینکه طبق مطالبی که در بالا بیان شد،

با توجه به مواردی که گفته شده، خرید یا تولید قصیل جو تازه یا سیلاژ تولید شده از آن و استفاده از آن در جیره دام های شیری و پرواری به عنوان جایگزین کل سیلاژ ذرت جیره یا قسمتی از آن، در صورت داشتن کیفیت بالا و مناسب می تواند یک گزینه مناسب برای دامداران باشد. دسترسی به گزینه های متنوع و مناسب برای خرید قصیل جو، سیلاژ جو یا بذر و سایر مواد اولیه جهت تولید این محصول در صورت وجود امکان تولید آن در خود واحد دامپروری و یا در اختیار داشتن خدمات مشاوره ای و آزمایشگاهی کیفی جهت انجام فرایند تولید محصول به بهترین شکل ممکن می تواند باعث افزایش احتمال وصول بهترین نتیجه در استفاده از قصیل یا سیلاژ جو در واحد دامپروری شود. امروزه وجود سامانه های جامع معرفی ارائه دهندگان محصولات و خدمات صنعت دام در فضای اینترنت و دسترسی آسان به اینترنت در تقریباً هر مکان و زمانی باعث شده که دسترسی به این موارد بیش از پیش آسان شود. اپلیکیشن و وب سایت مرغابی علاوه بر در اختیار قراردادن این امکان بسیار ارزشمند، امکان برخورداری از خدمات مشاوره ای را هم زمان با جستجو و انتخاب در سامانه خود را برای اولین بار در ایران در اختیار مخاطبین خود قرار داده است تا بهترین انتخاب با بیشترین ضریب اطمینان در دسترس آنها قرار گیرد.