صنعت دام و طیور در سراسر جهان به دلیل تقاضای رو به افزایش برای مواد خوراکی دامی و طیوری، به سرعت رو به گسترش است. با توجه به محدودیت منابع در مقابل تقاضای به شدت رو به افزایش برای محصولات دام و طیور، افزایش راندمان صنعت دام و طیور در واحد سطح یک الزام ناگزیر است؛ بنابراین، این صنعت و سایر صنایع مرتبط با آن روز به روز بیشتر به سمت صنعتی شدن و استفاده از فن آوری های نوین جهت افزایش راندمان در تمام سطوح پیش می روند. یکی از بخش های اساسی صنعت دام و طیور که از این غافله عقب نمانده است و نقش اساسی در پیشرفت و موفقیت این صنعت دارد، صنایع تولید خوراک دام و طیور است که علاوه بر تولید دان کامل در صنعت طیور، تولید مکمل ها، پیش مخلوط ها و کنسانتره ها را در صنعت دام و طیور بر عهده دارد. دقت بالایی که در تولید این محصولات بر اساس فرمول های بالانس شده نیاز دارد باعث شده تا روز به روز تجهیزات مورداستفاده در این بخش ها پیشرفته تر شده و کار با آنها نیازمند تجربه و تخصصی بیشتری باشد.

پرمیکس ها (پیش مخلوط ها) و مکمل ها معمولاً ترکیبی از ویتامین ها، مواد معدنی کمیاب، مواد دارویی خاص و مواد حامل یا رقیق کننده ترکیبات مؤثره هستند که بادقت بالایی ترکیب و تولید می شوند تا کمک بزرگی به تولید و دسترسی آسان به خوراک دام و طور باکیفیت و ایمن باشند. مسئولیت سنگین و مهمی که بر عهده تولیدکنندگان مکمل ها و پیش مخلوط های دامی و طیوری قرار دارد ازاین ‌قرار است که همیشه باید کیفیت بالا در کنار دسترسی آسان و قیمت مناسب را برای بخش های نیازمند به محصولات خود در صنعت دام و طیور تأمین کنند. ترکیباتی که گفته شد و تشکیل دهنده ترکیب مکمل ها و پرمیکس ها هستند (ویتامین ها، مواد معدنی، ترکیبات دارویی خوراکی و...)، امروزه نقش اساسی در سلامت و عملکرد دام و طیور پرورشی ایفا می کنند.

معمولاً مکمل ها حداکثر 1 تا 2 درصد کل فرمول خوراک دام و طیور را تشکیل می دهند و پیش مخلوط ها تا نهایتاً 5 یا 10 درصد کل خوراک را تشکیل می دهند. البته با توجه به شرایط روز صنعت دام و طیور می تواند این موارد دچار تغییر و تنوع شوند.

نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که در صنعت دام مفهوم کنسانتره با صنعت طیور تفاوت مهمی دارد. به این شکل که در صنعت دام معمولاً بخش غیر علوفه ای خوراک که حاوی مکمل یا پرمیکس، دانه های غلات مانند ذرت و جو و مواد خوراکی مهم دیگر مانند فرآورده فرعی (بای پروداکت/By product) روغن کشی سویا (کنجاله سویا) و... است تحت عنوان کنسانتره شناخته می شود. اما در صنعت طیور که بخش علوفه ای خوراک اصولاً وجود خارجی ندارد و کل خوراک یا دان مصرفی ترکیبی تقریباً مشابه با بخش کنسانتره ای خوراک دام دارد، ترکیبی شامل حدود 2 و نیم یا 5 درصد (معمولاً حداکثر تا حدود 10 درصد) از کل خوراک که حاوی مکمل ویتامینه و معدنی و برخی ترکیبات دیگر حساس از نظر نیاز به تجهیزات خاص برای درست و یکدست مخلوط شدن را تحت عنوان کنسانتره نام می برند. شاید بتوان گفت آنچه در صنعت طیور تحت عنوان کنسانتره شناخته می شود، مشابه با ترکیباتی است که در صنعت دام تحت عنوان پیش مخلوط شناخته می شوند.

به عنوان مثال، میزان مصرف دان روزانه یک جوجه در سه روز اولیه پرورش که حساس ترین زمان رشد آن نیز است، بین 15 تا 20 گرم در روز است که باید همه مواد مغذی موردنیاز را از همین میزان اندک در مقادیر کافی دریافت کند. این موضوع نشان می دهد که چقدر پخش درست مواد مغذی در دان و به ویژه مواد مغذی حیاتی مانند ویتامین ها و مواد معدنی در مکمل یا پیش مخلوط که خود جزئی از این مقدار دان مصرفی است می تواند مهم باشد. با توجه به اهمیت و حساسیت فرایند ترکیب نمودن اجزای مکمل ها، پیش مخلوط ها، کنسانتره ها و نهایتاً خوراک کامل و با توجه به پیشرفت روزافزون فن آوری ها در دنیا، صنعت تولید خوراک دام و طیور از اختلاط دستی چند جزء به شکل دستی به سمت ترکیب تعداد متنوعی از اجزای مختلف با سیستم های اتوماتیک تحت کنترل رایانه ها رفته است.

خود فرایند کلی تولید کنسانتره یا پیش مخلوط یا مکمل نیز شامل مواردی مانند طراحی و تثبیت فرمولاسیون یا ترکیب محصولات مدنظر برای تولید، انتخاب، تولید و تهیه مواد اولیه (از نظر مشخصات و کیفیت و قیمت)، حمل و نقل و ذخیره سازی مواد اولیه، نمونه گیری و تجزیه و تحلیل (جهت اطمینان از مطابقت مواد اولیه مورداستفاده در تولید با آنچه مدنظر است)، وزن کردن و مخلوط نمودن مواد اولیه با بالاترین دقت ممکن و به وسیله بهترین روزامدترین تجهیزات ممکن، بسته بندی در بسته های مناسب و محافظ محصول، نصب برچسب ها یا لیبل های حاوی اطلاعات لازم و کافی از محصول مربوطه و ذخیره سازی و ارسال محصول به شکل مناسب و اصولی را دربرمی گیرد. در تمام این مراحل وسایل و تجهیزاتی دخیل هستند که باید مناسب انجام امور آن مرحله باشند و پرسنل نحوه درست کار با آنها را به خوبی فراگرفته باشند. در ادامه شرح مختصری از این تجهیزات خواهد آمد.

تجهیزات دریافت، فراوری و نگهداری مواد اولیه: یکی از اولین تجهیزاتی که در مرحله دریافت و ذخیره سازی مواد اولیه لازم است، وسایل توزین است که برای محموله های بزرگ پل باسکول برای توزین مستقیم وسیله حمل همراه با محموله آن به کار می رود و برای محموله های کوچک انواع باسکول یا ترازوی غیردیجیتال یا دیجیتال با قابلیت های مختلف در بازار موجود است. توزین مواد اولیه ورودی از این جهت مهم است که باید مشخصات کامل مواد اولیه شامل وزن آن در بدو ورود به انبار کارخانه یا خوراک سازی ثبت شود. یک بخش مهم از تجهیزات موردنیاز برای مواد اولیه را می تواند تجهیزات تمیز نمودن و جداسازی مواد زائد از مواد اولیه شامل شود. این تجهیزات در دسته های کلی مانند جداکننده های توری (screen cleaner)، جداکننده های چرخشی (Drum cleaner) و جداکننده های جت فیلتر (Jet filter) رایج هستند که مواد زائد را از مواد اولیه جدا می کنند.

مواد اولیه باید به شکلی شفاف قابل شناسایی و دسته بندی باشند. این مهم می تواند از طریق درنظرگرفتن فضای مشخص برای نگهداری هر ماده اولیه یا درج لیبل مشخصات بر روی کیسه ها یا جامبو بگ حاوی آنها محقق شود.

در مورد مواد اولیه ای که به شکل فله و کیسه نشده نگهداری می شوند نیز باید تهویه مناسب، ضدعفونی مناسب محل نگهداری و حفاظت مناسب در برابر عوامل مهاجم، رطوبت، دما و نور مستقیم خورشید رعایت شود. این موارد جدا از مواد اولیه ای هستند که باید به در سردخانه و تحت دمای مناسب یا جدا از سایر مواد اولیه و تحت شرایط خاص و ویژه نگهداری شوند. به خصوص در کارخانه های تولیدکننده مکمل ها و پرمیکس ها (پیش مخلوط ها) که از حساسیت و هزینه اقتصادی بالایی برخوردارند، شرایط و تجهیزات لازم برای توزین و نگهداری مواد اولیه حساس مانند ویتامین های خالص یا مواد معدنی خاص را باید مدنظر قرار داد.

تجهیزات فراوری خوراک (شامل آسیاب نمودن، تعیین و تخصیص بچ ها یا پارت های تولید یا بَچینگ، مخلوط نمودن، پلت نمودن، خنک نمودن و الک نمودن):

همان طور که گفته شد، در بدو ورود مواد اولیه به کارخانه یک مرحله تمیزکردن و فیلترکردن مواد اولیه مورد توصیه قرار گرفته است، اما در مرحله آغاز تولید محصول از مواد اولیه، الک نمودن و تمیز نمودن مواد اولیه مورداستفاده یک الزام غیر قابل اغماض است. زیرا عدم حذف مواد خارجی یا زائد و حذف و یکدست نمودن ذرات دارای اندازه نامناسب از طریق الک نمودن و آسیاب نمودن (Sieving and Milling) می تواند هم باعث آسیب به تجهیزات تولید خوراک و کیفیت محصول نهایی شود و هم حتی منجر به آسیب به حیوان مصرف کننده نهایی خوراک دام و طیور شود. این موضوع می تواند از طریق ورود اجسام خارجی خطرناک مانند اشیای فلزی و پلاستیکی احتمالی موجود در مواد خام به دستگاه گوارش حیوان و یا انتخابگری در خوراک و عدم مصرف یکنواخت کل ترکیب خوراک (به دلیل اندازه ذرات نامناسب اجزای خوراک) و عوارض ناشی از آن به وجود آید.

تجهیزات هاپر توزین یا بَچینگ (Batching) و تجهیزات دوزینگ (dosing) نیز نقش بسیار مهمی در تولید محصولات ترکیبی صنعت خوراک دام و طیور دارند. بچینگ شامل مخزن یا مخازن دارای باسکول (دارای امکان توزین مواد درون آن) است که مواد اولیه بر اساس وزن های تعیین شده در فرمول مدنظر، در آن وزن شده و به میکسر جهت مخلوط نمودن تخلیه می شوند. دوزینگ نیز فرایندی را شامل می شود که در آن افزودنی هایی که طی مسیر مخلوط نمودن و تولید محصولات خوراک دام و طیور مانند پرمیکس ها (پیش مخلوط ها)، کنسانتره ها و خوراک کامل به ترکیب اضافه می شوند، عموماً به صورت خشک یا به صورت مایع طی این فرایند به سیستم تزریق می شوند. به ویژه افزودن ترکیبات مایع دارای چالش های خاص خود است و می تواند باعث ایجاد فاز تاخیر در زمان میکس کامل محصول مورد نظر شود یا باعث اتصال ذرات کوچک به ذرات بزرگتر و به مرور باعث ایجاد تجمع، کلوخه یا انسداد شوند. به همین دلیل است که برای افزودن ترکیباتی مانند اسیدهای آمینه مایع (به خصوص متیونین مایع) که امروزه در حال رواج یافتن روزافزون هستند از تجهیزات ویژه افزودن این ترکیبات (تجهیزات ویژه دوزینگ یا اسپری مایع) با دقت بالا استفاده می شود. تجهیزات دوزینگ یا افزودن مواد افزودنی به مسیر اختلاط و تولید خوراک به انواع مختلفی شامل تجهیزات دوزینگ مواد اولیه عمده یا پرحجم (Macro dosing)، تجهیزات دوزینگ مواد اولیه دارای مقادیر کم (1 تا 100 کیلوگرم در هر بَچ) یا (Small components dosing)، تجهیزات دوزینگ یا افزودن مواد اولیه بسیار کم مقدار (500 گرم تا نهایتاً 20 کیلوگرم در هر بَچ) یا (Micro dosing) و (Mini dosing) و تجهیزات پاشش با دوزینگ مواد مایع (Liquid Dosing Systems) قابل بخش بندی هستند.

به عنوان مثال میکسرهای افقی به دلیل غلبه و یکنواخت کردن اثر نیروی جاذبه زمین بر محتوای خود باعث افزایش دقت فرایند میکس می شود که در کارخانه های تولید خوراک بیشتر رایج است. در حالی که میکسرهای عمودی ثابت از قدیم در دامپروری ها و مرغداری ها برای تولید خوراک کامل رایج تر بوده اند اما میکسر داخل فیدرهای دامداری ها در سالهای اخیر ساختار و عملکرد متفاوتی از این میکسرهای عمودی ثابت به خود گرفته اند که باعث افزایش کیفیت میکس خوراک (به ویژه میکس علوفه با کنسانتره) شده است.

تجهیزات تولید پلت در تولید مکمل یا پرمیکس کاربرد ندارند و در تولید خوراک کامل کاربرد دارند که انواع دستگاه های تولید پلت با اعمال فشار در سایزهای مختلف و با سرعت تولید متنوع بر اساس کیلو یا تن در ساعت را دربرمی گیرد که دستگاه های خنک کننده پلت و غربال ها یا الک های مختلف جزو ضمائم آنها هستند. دستگاه های تولید کرامبل نیز می تواند در این گروه از تجهیزات قرار گیرند. سیستم های کنترلی دیجیتال و رایانه ای نیز اخیراً (به ویژه در کارخانه های بسیار بزرگ و مدرن) جهت کنترل خط تولید انواع محصولات زیرمجموعه خوراک دام و طیور (از مکمل ها و پرمیکس ها تا خوراک کامل) در حال رایج شدن به شکل روزافزونی هستند

تجهیزات بسته بندی و برچسب زنی (درج مشخصات محصول): برچسب زنی با لیبل زنی که نصب برچسب مشخصات محصول یا درج و حک این مشخصات بر روی بسته بندی حاوی آنها را دربرمی گیرد، دو هدف اصلی را دنبال می کند. ارائه اطلاعات لازم به شکل کامل، جامع و شفاف به مصرف کننده و مشتری محصول و نهادهای نظارتی و تمایز محصول موردنظر از سایر محصولات آن بخش از کارخانه یا سایر بخش های واحد تولیدی که می توانند محصولات بسیار متنوعی با تفاوت های اندک یا چشمگیر را شامل شوند. حتی رنگ و طرح بسته ها و لیبل های آنها نیز در کارخانه ها دارای تنوع محصول بالا به اشکال متفاوتی انتخاب می شوند تا از سردرگمی و بهم ریختگی جلوگیری شود.

البته اصول و بخش های ثابت و یکسانی برای لیبل همه محصولات معمولاً الزامی است که تجهیزات با توجه به آنها انتخاب شده و برای کار تنظیم می شوند. این بخش ها در لیبل ها یا برچسب های محصولات مواردی مانند نام تجاری محصول، ترکیب و مواد اولیه به کار رفته در آن، دوز یا میزان استفاده و نحوه استفاده برای گروه هدف محصول، وزن خالص محصول در بسته بندی (معمولاً به کیلوگرم)، تاریخ تولید و انقضا بر اساس ماه و سال، شرایط نگهداری، نام، مشخصات و آدرس سازنده محصول با لوگوی ثبت شده (علامت تجاری ثبت شده) و بارکدها یا کدهای QR لازم جهت سنجش اصالت و شناسایی سریع محصول یا هر بسته تولید شده از آن محصول و سایر مواردی که در قانون تدوین شده توسط متولیان نظارت بر کارخانه های خوراک دام و طیور در هر کشور ذکر شده، را شامل می شود. دستگاه های بسته بندی و لیبل زنی انتخاب شده برای محصولات نیز با توجه به این موارد تهیه شده و بکار می روند.

وسایل و تجهیزات کنترل کیفی و آزمایشگاهی: آزمایش های کنترل کیفی محصولات تولیدی کارخانه های خوراک دام و طیور حساسیت های خاص خود را دارد. همان طور که در مقاله "نکاتی پیرامون نمونه گیری و آزمایش های رایج خوراک دام و طیور" و سایر مقالات مجله مرغابی (در وب سایت مرغابی) در مورد مشخصات کیفی مواد خوراکی دام و طیور نیز توضیح کامل تری داده شده است، حتی نمونه گیری درست از محموله مواد اولیه یا محصول نهایی نیز بسیار در این فرایند اهمیت دارد. به عنوان مثال، جهت نمونه گیری از قسمت های مختلف کیسه های حاوی مواد اولیه (زیر و وسط و بالای محتوای هر کیسه) پروب ها یا لوله های فلزی نمونه گیری وجود دارند که به سهولت نمونه ای از همه این بخش ها در اختیار قرار می دهد. انواع مختلف دستگاه های طیف سنجی یا اسپکتروفتومتر و رنگ سنجی مانند دستگاه های کروماتوگرافی پیشرفته (مثال بارز آن دستگاه H.P.L.C) برای تجزیه و تحلیل نمونه ها و به دست آوردن نتایج دقیق از کیفیت و محتوای مواد مغذی در مواد خوراکی وجود دارند.

آخرین تجهیزاتی که در انتهای مسیر تولید و خروج محصول مکمل، پیش مخلوط (پرمیکس)، کنسانتره یا خوراک کامل دام و طیور ممکن است لازم باشند را تجهیزات نقل و انتقال کیسه های حاوی محصولات در داخل خود کارخانه یا انبار آن و تجهیزات بارگیری در وسیله حمل به مقصد خریداران دربرمی گیرد. انواع مختلفی از ماشین های لیفتراک جهت بلندکردن و انتقال پالت های حاوی کیسه های محصولات قابل تهیه هستند که با توجه به حجم تولید و ترافیک حمل و نقل بار در داخل انبار می تواند تعداد مناسب و انواع دارای قابلیت حمل وزن های مختلف را تهیه نمود. نوار نقاله های حمل کیسه ها نیز می توانند بسیار به افزایش سرعت و سهولت بارگیری کیسه ها کمک کنند که در انواع مختلف در بازار موجود هستند.

با توجه به همه مواردی که گفته شده (البته ذکر بسیاری از موارد نیز در مجال این مقاله نگنجید)، به ویژه اگر طراحی و ساخت یک کارخانه تولید مکمل، پیش مخلوط، کنسانتره یا خوراک کامل دام و طیور از صفر تا صد آن مدنظر باشد، تهیه لیست اقلام موردنیاز با مشخصات کامل و دقت بالا نیازمند اخذ مشورت از یک فرد یا تیمی از افراد متخصص و مجرب است. می توان در موارد مختلفی تهیه و نصب تجهیزات را با توجه به پیشرفت کار کارخانه فازبندی نمود؛ اما در برخی موارد ممکن است تغییرات بعدی در سیستم و مسیر تولید محصولات نیازمند تخریب و هزینه قابل توجه باشد که در این موارد باید دقت بالایی در انتخاب و ایجاد سیستم اولیه نمود. به عنوان مثال، در مورد برخی سیستم های آسیاب و میکسر که نیازمند ایجاد زیرساخت ساختمانی برای نصب آنها است، نیاز به تغییر در آینده ممکن است مستلزم تخریب و از نو ساختن این زیرساخت های ساختمانی برای تعبیه تجهیزات بزرگتر، مدرن تر و جدیدتر باشد که می توان با درنظرگرفتن دستگاه های دارای حجم کار و توان بالاتر یا درنظرگرفتن فضا برای تعبیه تجهیزات مکمل و افزایش دهنده حجم کار در آینده تا حدی از این اتفاق جلوگیری نمود. همچنین، تهیه دستگاه ها از برندهای معتبر، دارای خدمات گارانتی و پشتیبانی فنی قدرتمند و تولیدکننده تجهیزات دارای کیفیت و عمر کاری بالاتر نیز می تواند هزینه های عمده بعدی جهت جایگزینی یا تعمیرات اساسی را بسیار به تأخیر بیندازد یا تجهیزات را در بازه عمر اقتصادی مناسب برای کل کارخانه فعال به کار نگه دارد.