جمعیت کره زمین که در سال 2010 حدود هفت میلیارد نفر تخمین زده شده بود، روند رو به افزایش شدیدی به خود گرفته است و پیش بینی می شود که تا سال 2050 میلادی به بیش از 9 میلیارد نفر برسد. این عامل در کنار افزایش درآمد و بهبود وضعیت اقتصادی سرانه در پرجمعیت ترین کشورهای جهان مانند چین و هند باعث شده تا تقاضای بازار جهانی مواد غذایی برای پروتئین دامی و طیوری روند رو به رشد چشمگیری به خود بگیرد؛ بنابراین، تمام تلاش ها در صنعت دام و طیور بر این است که تولید همگام با تقاضا رشد یافته و جلوی به خطر افتادن امنیت غذایی در سطح جهان تا آنجا که ممکن است گرفته شود. راهکارهای اصلی حفظ روند رشد تولید مواردی مانند بهبود ضریب تبدیل خوراک، فراسنجه های عملکردی و ژنتیکی گله ها، بهبود مقاومت در برابر بیماری ها، کنترل عوامل بیماری زا و بهبود امنیت زیستی و سلامتی گله ها از طریق راهکارهای اصلی مانند واکسیناسیون را در برمی گیرد.

افزایش جمعیت و تراکم جمعیت دام و طیور در فارم های پرورشی (تا سطح استاندارد با توجه به فن آوری های مورداستفاده در سالن های پرورش) باعث شده که اهمیت جلوگیری از ورود بیماری ها و گسترش آنها در گله ها بیش از پیش اهمیت حیاتی پیدا کند. همچنین، بیماری های مشترک انسان و دام نیز که امروزه همچنان می توانند تهدیدی برای سلامت مصرف کنندگان باشند از طریق واکسیناسیون اصولی دام و طیور می توانند به شکل ریشه ای کنترل شوند.

واکسیناسیون نسبت به سایر روش های پیشگیری و کنترل بیماری ها مانند جداسازی و معدوم نمودن حیوانات آلوده و درمان با آنتی بیوتیک ها روشی مطمئن تر و مقرون به صرفه تر است که باعث افزایش راندمان و بهبود عملکرد نهایی گله ها و کاهش قابل توجه احتمال انتقال بیماری های مشترک انسان و دام از دام و طیور و محصولات آنها به جمعیت انسانی می شوند. امروزه واکسن های ایمن، مؤثر و مقرون به صرفه ای وجود دارند که اگر به شکل درست و در زمان مناسب استفاده شوند می توانند هزینه تولید پروتئین دامی و طیوری کافی و باکیفیت را برای جمعیت انسانی مقرون به صرفه نگه دارند (از بابت عواملی مانند کاهش تلفات گله و بهبود عملکرد ناشی از درجه سلامت بالای گله) و امکان حفظ و افزایش تولید جهت پاسخگویی به افزایش تقاضا در بازارهای جهانی را فراهم کنند. با توجه به این موضوع، اهمیت آگاهی نسبت به اصول واکسیناسیون و نکات مهم و الزامی در فرایند واکسیناسیون جهت گرفتن بهترین نتیجه ممکن از واکسیناسیون برای پرورش دهندگان دام و طیور یک نکته بسیار مهم در فعالیت آنها است.

تصویر شماره 1- در صنعت دام و طیور مدرن، واکسیناسیون و سایر اصول ایمنی زیستی جزو اولویت های مدیریتی فارم ها هستند

یک مثال قدرتمند از اهمیت واکسیناسیون و سایر اقدامات کنترلی (مانند رعایت اصول قرنطینه دامی) بر بهبود سلامت و گله ها و کنترل بیماری ها در سطح جهانی بیماری طاعون گاوی (Rinderpest) است. این بیماری بسیار مسری و یک بیماری حاد ویروسی است که بر گله های دام نشخوارکننده مانند گاوها و گاومیش های اهلی و برخی گونه های هم دسته با آنها در حیات وحش تأثیر بسیار مخربی می تواند داشته باشد. این بیماری مدت مدیدی قبل از زمان حال حاضر از طریق گاوهایی که از هندوستان به آفریقا حمل شدند به آنجا رفته و باعث ایجاد یک اپیدمی (همه گیری) بسیار گسترده شد. تخمین زده شد که تقریباً 90 درصد از گله های گاو جنوب صحرای آفریقا و همچنین بخش بزرگی از گله های گوسفند و بز، حیوانات باربر، سایر دام های اهلی و حیوانات حیات وحش در این منطقه تلف شدند که خود منجر به قحطی در کشورهایی مانند اتیوپی و تانزانیا شد.

بنا بر نظر تعدادی از منابع معتبر، این مورد یکی از فاجعه بارترین بالایای ناشی از اپیدمی بیماری های دامی در آفریقا در طول تاریخ بوده است. همکاری بین المللی برای کنترل و ریشه کنی بیماری طاعون گاوی از طریق برنامه های هم زمان واکسیناسیون و قوانین قرنطینه ای و نظارت بر تجارت و حمل و نقل دام بین مناطق مربوطه باعث شد که در سال 2011 میلادی به طور رسمی ریشه کنی این بیماری توسط مراجع بین المللی در دام ها و حیات وحش این مناطق اعلام شود. این موضوع یکی بزرگ ترین دست آوردهای تاریخ دامپزشکی در امر کنترل و ریشه کنی بیماری ها بود که اهمیت اجرای درست و به موقع برنامه های هم زمان واکسیناسیون و کنترل بیماری ها را نشان داد.

استراتژی های واکسیناسیون که یک زیرساخت اساسی حفظ امنیت زیستی (Biosecurity) و کنترل بیماری در فارم های دام و طیور است. در مورد برخی بیماری ها باید آگاهی رسانی و انتخاب و انجام درست برنامه های واکسیناسیون در سطح مناطق بزرگی مانند سطح ملی انجام شود تا موفقیت لازمه حاصل شود. به عنوان مثال، در مورد بیماری نیوکاسل که در انسان منجر به علائم خفیف مانند آنفولانزا یا ورم ملتحمه خفیف می شود؛ ولی در طیور یک بیماری بسیار مسری است که می تواند دامنه گسترده ای از چالش را از علائم مشابه با آنفولانزا تا کاهش تولید تخم مرغ و فلج و نهایتاً مرگ و میر گسترده و ناگهانی در گله شود، جابجایی پرندگان در طول فرایند پرورش بین فارم ها می تواند بسیار در افزایش شیوع آن مؤثر باشد. پس برای کاهش حداکثری احتمال این نوع بیماری ها باید در سطح منطقه ای یا کشوری اقدامات لازمه شامل برنامه های واکسیناسیون، تعیین فاصله مناسب فارم ها از یکدیگر، اعلان مشاهده موارد جدید از بیماری و کنترل حمل و نقل و... برنامه ریزی شوند تا بهترین نتیجه حاصل شود.

با توجه به این موضوع اجرای یک برنامه گسترده واکسیناسیون هم زمان با برنامه های کنترل بهداشت و جابجایی در سطح یک منطقه دارای تمرکز بالای فعالیت پرورش طیور می تواند بسیار در کنترل بیماری قبل از سرایت آن به بقیه گله ها و خطر بسیار بزرگ آن برای کل صنعت طیور در آن منطقه مؤثر باشد. رایج ترین روش های واکسیناسیون شامل چند روش خاص می شود که این روش ها به شرح زیر هستند.

1- واکسیناسیون از طریق اسپری یا روش پاششی: مزیت آن در این است که تعداد زیادی از پرندگان را با استفاده از قطرات معلق در محیط واکسینه می کند و برای واکسینه نمودن حیوانات در برابر بیماری ها، به ویژه انواع تنفسی آنها مؤثر است. زیرا این قطرات معلق می توانند به راحتی به سیستم تنفسی نفوذ کنند

2- واکسیناسیون از طریق آب مصرفی یا واکسن های آشامیدنی: این روش برای تعداد زیادی از پرندگان به طور هم زمان مفید است که در یکی از مقالات قبلی مجله مرغابی به طور مفصل تر به این روش پرداخته شده است. در این روش دوز موردنیاز واکسن به سیستم آبخوری ها افزوده می شود و از این طریق بین گله پخش می شود تا با آشامیدن آب از سیستم آبخوری ها واکسن را دریافت کنند. یک چالش اصلی این روش عدم امکان تخمین دقیق میزان آب مصرفی هر رأس دام یا هر قطعه پرنده است؛ بنابراین، تقریباً مقدار واکسن مصرفی توسط دام ها یا طیور داخل گله نامشخص باقی می ماند. این روش و روش قبلی معمولاً در سیستم های بسته پرورش مانند سالن های مرغ گوشتی یا تخم گذار صنعتی بیشتر رایج هستند.

3- واکسن های به شکل قطره چشمی: یکی از مؤثرترین و دقیق ترین راه های واکسیناسیون پرندگان است که دوز واکسن مصرفی به شکل قطره بر سطح چشم اعمال می شود. این روش نیز ریزه کاری های مهمی خاص خود دارد. به عنوان مثال باید مراقب بود که دوز واکسن به طور کامل به چشم جذب شود و از روی پلک بیرون نزد. به همین دلیل تا زمانی که با پلک زدن پرنده قطره واکسن ناپدید نشود پرنده را فرد واکسیناتور رها نمی کند.

4- واکسن های تزریقی: در این روش هر رأس دام یا هر قطعه طیور پرورشی به صورت انفرادی واکسینه می شود که حجم کار زیادی ایجاد نموده و بسیار وقت بر است، اما به دلیل دقت نسبتاً بالایی که در مقایسه با سایر روش ها دارد بسیار رایج است. به ویژه در گله های مرغ گوشتی و تخم گذار و گله های دام سبک با استفاده از تکنسین های آموزش دیده واکسیناسیون (واکسیناتور) و دستگاه های واکسیناسیون و سرنگ های تزریق اتوماتیک (انژکتور یا اینجکتورهای اتوماتیک) بیش از پیش سرعت و دقت این فرایند افزایش‌یافته و قابلیت استفاده از آن در گله ها بیشتر شده است.

انواع واکسن های دام و طیور:

به عنوان مثال در نوع غیرفعال میزان بیشتری آنتی ژن به حیوان هدف واکسیناسیون منتقل شده یا در حالی که واکسن زنده به دما و مواد شیمیایی موجود در محیط حساس است، اما واکسن غیرفعال پایدارتر است و نگهداری آسان تری دارد. همچنین، استفاده از واکسن غیرفعال معمولاً هزینه بیشتری دارد و صرفاً باید به صورت انفرادی به هر دام یا پرنده تزریق شود؛ ولی واکسن زنده نسبتاً ارزان است و می تواند در روش اسپری یا مصرف در آب آشامیدنی به کار رود. از طرف دیگر واکسن زنده نیاز به اقدام خاصی برای افزایش تأثیرگذاری ندارد و سریع تر باعث ایجاد ایمنی در گله می شود، در حالی که واکسن غیرفعال در حضور آنتی بادی های موجود در بدن حیوان هدف، توانایی بیشتری برای برانگیختن پاسخ ایمنی دارد.

البته علاوه بر تقسیم بندی واکسن ها به دو نوع کلی زنده و غیرفعال یا ضعیف شده دسته های دیگری نیز وجود دارند که واکسن های تولیدشده از سم تولید شده توسط میکروارگانیسم یا حیوان گزنده به شکل غیرفعال مانند واکسن های کزاز یا کلستریدیوم یا مارهای سمی، واکسن های حاوی پروتئین های اختصاصی عامل بیماری زای موردنظر، واکسن های ساخته شده بر مبنای اجزای غشای خارجی باکتری های بیماری زا، واکسن های هترولوگ که عوامل بیماری زا در سایر حیوانات که یا باعث بیماری در حیوان مدنظر نمی شوند یا بیماری خفیف در آن ایجاد می کند را مورد استفاده قرار داده و واکسن های تولید شده با استفاده از فن آوری های نوین مانند واکسن های ساخته شده با ویروس غیر بیماری زای واردکننده آنتی ژن عامل بیماری زای موردنظر به بدن برای ایجاد واکنش ایمنی یا واکسن های تولید شده با RNA (mRNA) ویروس ها که حتی برای تولید واکسن های بیماری کرونا در انسان نیز استفاده شده و... را شامل می شود. این انواع یا همچنان می توانند زیرمجموعه دو دسته کلی واکسن های زنده و غیرفعال (ضعیف شده) قرار گیرند و یا اصولاً کمتر برای استفاده در دام و طیور در شرایط فعلی رایج هستند.

با توجه به روش ها و انواع واکسن ها باید نکاتی را در واکسیناسیون در نظر گرفت. به عنوان مثال، اگر واکسیناسیون با آب آشامیدنی مدنظر باشد باید اطمینان حاصل شود که آّب مصرفی بدون آلودگی و برای مصرف توسط دام و طیور مطلوب است تا کارایی واکسیناسیون به دلیل کاهش مصرف آب کمتر نشود. استفاده از مواد ضدعفونی کننده خاص مانند کلر می تواند به کارایی واکسن آسیب برساند.

تصویر شماره 2- آزمایش های سرولوژیکی و تعیین میزان ایمنی می توانند اطمینان خاطر از اثربخشی واکسن ها را بالاتر ببرند

دستورالعمل های نگهداری صحیح واکسن ها حتماً مدنظر قرار گیرد و به عنوان مثال چون

پس از باز شدن ظرف حاوی واکسن، برای استفاده از باقی مانده آن در دفعات بعدی، تاریخ باز شدن واکسن بر روی ظرف آن به طوری محو یا پاک نشود نوشته شود. دستورالعمل آماده سازی واکسن باید مو به مو دنبال شود و مثلاً اگر باید با آب استریل آماده شود یا با موادی دیگر مخلوط شود حتماً عین همان کار انجام شود. اصولاً واکسن ها محصولات حساس بیولوژیکی هستند که هر نوع شوک دمایی یا عدم رعایت ریزه کاری های ذکر شده در دستورالعمل آماده سازی و مصرف آن و حتی احتمالاً مدت زیادی تماس ظرف حاوی آن با گرمای دست افراد نیز می تواند بر کارایی آن تأثیر منفی بگذارد. اشعه فرابنفش نور خورشید می تواند در برخی واکسن ها به سرعت باعث غیرفعال شدن و عدم تأثیرگذاری آنها شود.

علاوه بر استفاده از تکنیک و مکان صحیح استعمال واکسن، بر اساس گونه باید سوزن مناسب برای واکسن های تزریقی استفاده شود. اشتباهات رایج می تواند علاوه بر عدم استفاده از تکنیک مناسب برای هر واکسن، مواردی مانند مورد غفلت قرارگرفتن یک یا تعدادی از حیوانات گروه تحت واکسیناسیون به هر دلیلی از جمله خطای فردی یا تخلیه دوز ناقص در تزریق به هر حیوان باشد.

تصویر شماره 3- واکسن با توجه به نوع آن باید در محل درست تزریق شود تا عملکرد مناسب داشته و خطری ایجاد نکند.

یک نکته که مانند سایر فعالیت های مشمول در پرورش دام و طیور ممکن است اهمیت آن به اندازه کافی موردتوجه قرار نگیرد، ثبت رکوردها است.

واکسیناسیون اصولی در گله های دام و طیور را که بهترین نتیجه ممکن را در برداشته باشد حتی می توان یک هنر دانست. دامداران و مرغداران موفق امروزه کسانی هستند که واکسن ها و روش های واکسیناسیون فارم خود را به بهترین شکل ممکن انتخاب و مدیریت کنند.

در ادامه معیارهای انتخاب نوع واکسن و روش واکسیناسیون که در بالا به آنها اشاره شد، بیشتر توضیح داده می شوند.

1- باید به بیماری هایی که در منطقه استقرار فارم دام و طیور شایع هستند در تهیه برنامه واکسیناسیون توجه شود. می توان از دامپزشک باتجربه ای که سابقه فعالیت بالایی در منطقه موردنظر دارد کسب مشورت نمود یا از سازمان متولی مربوطه که اداره دامپزشکی منطقه مربوطه است در این مورد کسب اطلاع نمود

2- بهتر است وضعیت ایمنی گله و سطح آنتی بادی مادری در گله که توسط روش های سرولوژی با روش های تشخیصی دیگر قابل تعیین هستند را مدنظر قرارداد. می توان در مورد نمونه گیری درست و اصولی، زمان آن و انتخاب آزمایشگاه دردسترس که این موارد را اندازه گیری می کند از دامپزشک معتمد منطقه خود کسب اطلاع نمود

3- نیاز به ایجاد سطح مطلوب ایمنی برای گله در طول مدت زمان پرورش و نگهداری آن وجود دارد. به عنوان مثال در مورد گله های تخم گذار تجاری به دلیل طولانی بودن مدت چرخه تولید و گله های اجداد و مادری به دلیل اهمیت انتقال ایمنی به جوجه های تولیدی از طریق مادر به سطح ایمنی و مدت زمان پایداری ایمنی بالاتری در مقایسه با گله های مرغ گوشتی (مدت پرورش و نگهداری بسیار کوتاه تر) نیازمند هستند

4- انتخاب بهترین روش از نظر هزینه واکسن، نیروی کار و زمان بر بودن و سختی کار یکی از مؤلفه های مهم انتخاب روش و نوع واکسن است. باید روش های واکسیناسیون را علاوه بر دقت و کارایی، از نظر هزینه نیز مقایسه نمود تا بهترین گزینه انتخاب شود.

5- وضعیت سلامت عمومی گله در نظر گرفته شود و فقط دام ها یا طیور سالم واکسینه شوند. از واکسیناسیون گله هایی که در زمان واکسیناسیون تحت تنش یا بیماری جدی و همه گیر هستند خودداری شود یا قبل از واکسیناسیون این گله ها مشورت لازمه از دامپزشک مجرب و متخصص اخذ شود

6- شیوه و میزان موفقیت کل مدیریت در حال انجام بر گله در حال حاضر می تواند در انتخاب روش و دفعات واکسیناسیون مؤثر باشد. بهتر است ابتدا اصلاحات لازم در مدیریت گله صورت گیرد تا هزینه و زمان اختصاص داده شده به واکسیناسیون هدر نرود و نتیجه نهایی حاصل شده به بهترین شکل ممکن باشد.

7- تهیه برنامه واکسیناسیون باید به گونه ای باشد که کاملا برنامه مذکور شفاف و واضح و منظم باشد، تمام مراحل واکسیناسیون به طور مناسبی ثبت شود و کارهای انجام شده یا انجام نشده یا لازم به اجرا در زمان مشخص در ادامه کار از این طریق مشخص شود. طوری برنامه ریزی شود که در زمانی که باید واکسیناسیون طبق برنامه انجام شود، دوزهای کافی از نوع واکسنی که انتخاب شده به درستی و با شرایط حمل و نگهداری درست دریافت شده و در دسترس باشند. تمام تجهیزات دخیل در واکسیناسیون مانند سرنگ ها یا ماشین های تزریق اتوماتیک، سوزن های تزریق و... در زمانی که موردنیاز هستند در شرایط مناسب از نظر تمیز و استریل بودن، کارکرد درست و دقیق و کالیبره بودن باشند و دستگاه ها آزمایش شده باشند.

همان طور که گفته شده، با توجه به تمام مواردی که باید در نظر گرفت، واکسیناسیون اصولی یک هنر است که باید برای ارزیابی آنچه تاکنون انجام شده و رفع نواقص و چالش ها و بهبود فرایند واکسیناسیون وقت گذاشت و از افراد متخصص کسب آموزش یا مشاوره نمود. واکسنی که به طور مؤثر بافت و ارگان هدف را برای حداکثر پاسخ ایمنی تحریک نکرده باشد، هدر رفته است که نه تنها شانس دام ها و طیور را برای مبارزه با بیماری به اندازه کافی افزایش نداده، بلکه هزینه صرف شده را نیز نابود کرده است؛ بنابراین، باید از ابتدا تا انتها به طور آگاهانه و دقیق عمل شود و اگر شک یا سؤالی وجود دارد از یک فرد متخصص و مجرب کسب نظر شود. به همین دلیل است که توصیه اکید بر این است که برای انتخاب نوع واکسن و تنظیم روش و برنامه واکسیناسیون از دامپزشک متخصص در امر واکسیناسیون کمک مستقیم گرفته شود و عوامل اجرایی یا تکنسین های واکسیناسیون (واکسیناتور) باتجربه برای این مهم به کار گرفته شوند.

در انتها باید این نکته مدنظر قرار گیرد که با توجه به اینکه بیماری حاصل جمع سه عامل اساسی محیط، عامل بیماری زا و میزبان عامل بیماری زا (دام یا طیور مورد حمله عامل بیماری زا) است، واکسیناسیون تنها بخشی از یک پازل است که البته بخش مهم و اساسی از پازل است؛ اما نمی تواند به تنهایی از بروز بیماری یا عفونت گسترده در فارم دامداری یا مرغداری جلوگیری کند. در واقع واکسیناسیون عامل لازم برای جلوگیری از بیماری است؛ اما تنها عامل کافی برای رسیدن به این هدف نیست. باید انتخاب نوع و استراتژی یا برنامه مناسب و اجرای درست واکسیناسیون از ابتدا تا پایان با سایر موارد الزامی برای حفظ امنیت زیستی و سلامت گله مانند قرنطینه و جداسازی مناسب گله از عوامل محیطی خطرساز و بهداشت محیطی مناسب و... همراه شود تا کارساز شود.

تصویر شماره 4- واکسیناسیون موثر و ثبت و نگهداری منظم رکوردهای آن تنها یکی از عوامل موردنیاز، اما یکی از مهم ترین آنها برای موفقیت در مدیریت سلامتی گله و در نتیجه حفظ و بهبود عملکرد تولیدی گله ها است