پرورش تجاری شترمرغ برای تولید پَر، پوست و چرم و گوشت آن حداقل حدود 150 سال قدمت دارد که از قاره آفریقا و به ویژه آفریقای جنوبی آغاز شد. اهمیت اقتصادی پرورش شترمرغ طی این مدت به طور روزافزون افزایش یافته است و در بسیاری از نقاط جهان گوشت شترمرغ به رقیبی جدی برای گوشت قرمز گاو و گوسفند تبدیل شده است که دلیل آن به چربی و کلسترول کمتر و در نتیجه سلامت بالاتر گوشت آن برمی گردد. با وجود قدمت نسبتاً بالایی که پرورش تجاری و صنعتی شترمرغ در جهان دارد، اما هنوز زیرساخت ها، دانش فنی و فن آوری های لازم در حلقه های مختلف زنجیره تولید شترمرغ و محصولات آن در حال توسعه و به روز رسانی در سطح جهان است. امروزه حتی در مناطقی مانند اتحادیه اروپا با وجود تقاضای قابل توجهی که بازار برای محصولات شترمرغ دارد، اما بخش عمده نیاز بازار از خارج از این اتحادیه تأمین می شود و صنعت تولید شترمرغ هنوز در حال توسعه است. این موضوع نشان می دهد که این صنعت نسبت به سایر زیرمجموعه های صنعت جهانی دام و طیور چقدر هنوز جای توسعه و پیشرفت در همه جای جهان و از جمله ایران دارد.

. یکی از معضلاتی که در سطح جهان جهت تنظیم قوانین و چهارچوب های پرورشی شترمرغ توسط متولیان امر پرورش دام و طیور وجود دارد به این موضوع برمی گردد که شترمرغ با وجود قرارداشتن در دسته پرندگان، تقریباً تنها پرنده تولیدکننده گوشت قرمز است، اما در برخی برترین کشورهای تولیدکننده شترمرغ مانند ایالات متحده آمریکا و آفریقای جنوبی به خوبی صنعت پرورش شترمرغ جاافتاده است و زیرساخت های موردنیاز تولید، فراوری، بازاریابی و تجارت داخلی و بین المللی محصولات تولیدی همزمان با رشد تعداد گله های پرورشی در حال گسترش روزافزون است.

امروزه تمرکز پرورش و تغذیه شترمرغ در سطح جهان بر روی مباحثی مانند افزایش هرچه بیشتر راندمان تولید، توسعه محصولات جدید و به ویژه ترویج گوشت شترمرغ به عنوان یک منبع باکیفیت بالا در بین مصرف کنندگان متمرکز شده است. در واقع در سراسر دنیا این موضوع به نفع تمامی تولیدکنندگان است که سیستم پرورش و تولید را به سمت افزایش راندمان (بهبود کیفی و کمی) در کنار ترویج هرچه بیشتر محصولات با تأکید بر مزایای آنها نسبت به سایر محصولات مشابه پیش ببرند. اصولی که برای راه اندازی یک کسب و کار پرورش شترمرغ و ادامه پرورش و تغذیه شترمرغ ها به شکل درست و اصولی در ادامه این مقاله خواهد آمد، بر همین اصول استوار است. این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که تقریباً در تمام جنبه های تولید و پرورش شترمرغ مانند ژنتیک و اصلاح نژاد، نیازهای تغذیه ای، پرورش و شناخت رفتار (رفتارشناسی) و ایجاد شرایط آسایش و استقرار بهینه شترمرغ ها و... هنوز نیاز به گسترش دانش فنی وجود دارد و به دلیل افزایش علاقه به پرورش شترمرغ به شکل چشمگیری در سال های اخیر، اطلاعات نادرست و غیرمعتبر زیادی در این زمینه منتشر شده است که باید در راه اندازی و ادامه پرورش و تغذیه گله های شترمرغ به آن توجه کافی را داشت.

مراحل اصولی راه اندازی کسب و کار پرورش شترمرغ:

شاید قبل از هر کاری باید در مورد انتخاب زمین مناسب برای ایجاد فارم پرورش شترمرغ تحقیق و بررسی نمود و تصمیم لازم را اتخاذ نمود. زمین موردنظر باید به اندازه کافی بزرگ باشد تا تمام فعالیت های لازم را در برگیرد. فضای کافی برای فعالیت هایی مانند نگهداری نرها و ماده های مولد و تولید تخم نطفه دار و جوجه کشی (فقط در فارم های مولد)، پرورش جوجه تا سن آغاز پروار (در فارم های تولید و فروش جوجه)، پرورش جوجه ها تا رسیدن به سن کشتار (تمام فارم های تجاری تولید و پرواربندی شترمرغ) و فضای لازم برای تأسیسات و ساختمان دفتر فارم، استراحتگاه کارگران و پرسنل و احتمالاً محل عرضه مستقیم محصولات و یا ارائه خدمات گردشگری (با توجه به اهداف در نظر گرفته شده برای کسب و کار) را باید در نظر گرفت.

این موضوع از این جهت بسیار مهم است که اگر به طور مثال هدف از کسب و کار نگهداری گله مولد و تولید تخم نطفه دار برای جوجه کشی باشد، در برخی منابع حدود 1500 متر فضا برای هر جفت پرنده مولد الزامی دانسته شده است که اگر از پیش در نظر گرفته نشده باشد می تواند منجر به مشکلات جدی شود. همچنین اقلیم محل قرارگیری زمین فارم پرورش شترمرغ را هم باید مورد سنجش قرار داد که در طول سال هیچ وقت دمای محیط سردتر یا گرم تر از دامنه آسایش یا حداقل قابل تحمل برای شترمرغ ها فراتر نرود. در ادامه نیز این مراحل برای شروع به کار جهت راه اندازی کسب و کار پرورش شترمرغ در پیش است.

1- به دست آوردن درک کافی از شرایط صنعت شترمرغ در منطقه، کشور و سطح جهانی (در صورت نگاه به صادرات)

2- انجام تحقیقات بازار و مطالعات امکان سنجی

3- تصمیم گیری در مورد تمرکز بر روی تولید کدام محصول یا کدام گروه از شترمرغ ها (گله مولد و تولید تخم نطفه دار، تولید جوجه برای فروش، پرواربندی جهت تولید گوشت، پوست و پر و...)

4- شناخت رقبای اصلی خود در صنعت پرورش شترمرغ

5- تصمیم گیری در مورد تهدیدها و چالش های احتمالی پیش روی فعالیت

6- انتخاب اینکه چه نوع شرکت یا شخص حقوقی را برای فعالیت خود ثبت نمود و به طور مستقل یا شراکتی فعالیت را شروع نمود (مشاوره با افراد متخصص در امور حقوقی ثبت شرکت ها و راه اندازی کسب و کارها).

7- انتخاب یک نام تجاری با نام برند جذاب و منحصربه فرد و بررسی پوشش های بیمه ای قابل انتخاب برای کسب و کار

8- دریافت مجوزها و گواهینامه های لازم و تدارک مدارک حقوقی موردنیاز (استعلام از افراد متخصص یا سازمان های متولی امر مانند وزارت جهاد کشاورزی، سازمان دامپزشکی کل کشور، اتحادیه های پرورش دهندگان شترمرغ و...)

9- تعیین و تأمین سرمایه اولیه موردنیاز (با درنظرگرفتن دامنه تغییرات احتمالی در شرایط و سرمایه موردنیاز)

10- تأمین نیازهای نیروی انسانی مجرب و متخصص (آموزش دیده و با تجربه از قبل یا آموزش توسط خود صاحب کسب و کار بر اساس نیازهای اختصاصی فارم موردنظر) در کنار زمین مناسب برای انجام فعالیت (قبلاً شرح داده شده)

11- ایجاد یک برنامه کامل برای کسب و کار خود که حاوی ایده ها و استراتژی های لازمه باشد (اجتناب از سردرگمی و بی برنامگی که یکی از آفات بسیار مهم کسب و کار است).

12- ایجاد برنامه یا استراتژی مناسب برای ایجاد شناخت در بازار از برند شخصی و تقویت آن (استراتژی تبلیغات، برندینگ و بازاریابی)

البته برخی نکات مهم دیگر در مورد راه اندازی یک کسب و کار پرورش شترمرغ نیز در ادامه مقاله "۵ نژاد اصلی شترمرغ اهلی، شرایط و ضروریات پرورش شترمرغ در ایران و جهان " آمده است که در مجله مرغابی (بخش علمی – آموزشی وب سایت و اپلیکیشن مرغابی) در دسترس است.

خلاصه اصول و مبانی تغذیه شترمرغ:

اگر اصول تغذیه به درستی و با اخذ مشورت از افراد متخصص در مورد شترمرغ ها رعایت نشود می تواند منجر به مشکلات عدیده و حتی تلفات سنگین شود. به ویژه در مورد جوجه ها تغذیه غیراصولی می تواند به سوء تغذیه، مشکلات گوارشی و انسداد روده و ناهنجاری های پاها منجر شود. اگر مبحث تغذیه با اولین و اساسی ترین نیاز آغاز شود باید به آب آشامیدنی شترمرغ ها پرداخته شود. همیشه باید آب تمیز و قابل آشامیدن در دسترس آنها باشد و در مورد ویژگی های کیفی منابع آب در دسترس در فارم آزمایش های لازمه صورت گیرد. می توان با اخذ نظر از مشاورین مربوطه آزمایش ها را انجام داد و با توجه به نتایج آن در مورد کیفیت آب و اینکه از کدام منبع آب در دسترس استفاده نمود به نتیجه گیری نهایی رسید.

ممکن است از برخی مواد گیاهی تازه برای تغذیه شترمرغ ها استفاده شود که باید توجه شود این منابع به تنهایی نیازهای تغذیه ای آنها را تأمین نمی کنند. به عنوان مثال، وجود اسید اگزالیک که در تقریباً تمامی گیاهان موجود است می تواند با از دسترس خارج کردن کلسیم مصرفی به ناهنجاری های اسکلتی (به ویژه پاها) منجر شود. غذاهای دارای فیبر بیش از حد مجاز نیز می توانند باعث انسداد روده در جوجه های جوان شوند که به راحتی می تواند منجر به ایجاد تلفات در گله شود. خوراک کپک زده نیز نباید به شترمرغ ها داده شود، سموم کپک ها و قارچ ها باعث طیف وسیعی از اثرات منفی بر سلامت همه حیوانات و از جمله شترمرغ ها می شود.

جوجه ها باید رژیم نوری مناسبی داشته باشند که عدم توجه به آن می تواند تأثیرات قابل توجهی بر رشد و سلامتی آنها داشته باشد. در سه هفته اول باید دسترسی دائم به غذا وجود داشته باشد و بعد از آن در صورت صلاحدید مشاور گله می توان تغذیه را به دو یا سه نوبت در روز محدود نمود. ازآنجاکه شترمرغ ها به دلیل سیستم خاص دستگاه گوارش در بین طیور دارای توانایی بالایی برای مصرف گیاهان به عنوان بخشی از خوراک هستند و جیره آنها به دانه ها و غلات محدود نمی شود، دسترسی مداوم جوجه ها به یونجه خشک باکیفیت و با اندازه نسبتاً ریز خرد شده نیز توصیه می شود که میزان و اندازه ذرات آن طبق توصیه مشاور گله تعیین می شود. حتی در برخی منابع توصیه شده که این دسترسی مداوم به یونجه در زمان آغاز خوراک دهی دو تا سه نوبت در روز به شترمرغ های جوان نیز ادامه یابد. در صورت صلاحدید مشاور گله می توان در این زمان به جوجه ها منابع مناسب مکمل کلسیم مانند پودر صدف نیز ارائه داد.

در واقع مصرف منابع علوفه ای مناسب مانند یونجه خشک به عنوان بخشی از جیره شترمرغ ها علاوه بر کمک به تکمیل سطوح لازم از مواد مغذی مانند پروتئین خام موردنیاز آنها، جلوی افزایش وزن احتمالی و مشکلات ناشی از آن مانند مشکلات پاها را نیز می گیرد و برای سلامتی آنها (به ویژه سلامتی گوارشی) مفید است. مشکل اضافه وزن علاوه بر افزایش خطر مشکل و ناهنجاری در پاها می تواند باعث افت کیفیت لاشه به دلیل تجمع چربی بیش از حد شود و در حتی در صورت اضافه وزن قابل توجه در پرندگان بالغ و مولد منجر به کاهش راندمان باروری و تولیدمثل شود. فواید دیگری مانند تأمین رنگدانه های کاروتنوئیدی و فواید آنها برای سلامتی (به عنوان آنتی اکسیدان) و سایر ریزمغذی های مفید (مانند برخی مواد معدنی) را نیز مصرف منابع علوفه ای مانند یونجه به دنبال دارد. اصولاً نسبت علوفه به کنسانتره (بخش حاوی غلات و منابع پروتئینی و انرژی جیره) در جیره باید به شکلی بالانس شود که علاوه بر تأمین هرچه دقیق تر احتیاجات شترمرغ ها در هر مرحله یا سن، جلوی اضافه وزن مازاد و بی دلیل هم (به خصوص به شکل چربی مازاد در پرندگان بالغ) گرفته شود.

پس از رسیدن جوجه ها به سن 3 هفتگی دیگر تأمین نور مصنوعی در طول شب نیازی نیست و دقت شود که نظافت و ضدعفونی محیط قبل از ورود جوجه ها و در مورد ظروف آب و غذا به شکل مناسب در حین پرورش جوجه شترمرغ ها مدنظر قرار گیرد. میزان مناسبی از مکمل های ویتامینی - معدنی و الکترولیت ها (مکمل های معدنی قابل حل در آب آشامیدنی) نیز در تغذیه جوجه ها طی یک تا سه هفته اول و بعد از آن توصیه شده است. به ویژه ویتامین های محلول در چربی و به طور خاص ویتامین A و D3 که برای جوجه ها بسیار مهم است را باید به میزان کافی و به شکل درست در جیره آنها منظور نمود تا دسترسی یکنواخت و کافی برای همه جوجه ها به آنها در جیره حاصل شود. نکته دیگر این است که امتناع از خوردن و آشامیدن در جوجه شترمرغ ها محتمل است که در برخی منابع پیشنهاد شده تا برای رفع آن چند جوجه شترمرغ بزرگتر و دارای مصرف آب و خوراک عادی در بین جوجه های کوچک تر قرار گیرند تا باعث هدایت آنها به مصرف آب و خوراک شوند. حتی اگر جوجه شترمرغ های بزرگتر در دسترس نباشند می توان جوجه های مرغ را (با اطمینان از عدم انتقال بیماری های مشترک) در کنار آنها برای ترغیب به مصرف آب و خوراک قرار داد.

جیره های شترمرغ های بالغ را نباید به جوجه ها داد و توصیه می شود که برای هر گروه از شترمرغ های گله جیره اختصاصی همان گروه فرموله شده و در اختیار آنها قرار گیرد. معمولاً جیره استارتر یا آغازین از روز اول تا 8 هفتگی را در برمی گیرد. جیره رشد یا گروئر از 9 هفتگی تا 17 ماهگی را در برمی گیرد که البته می تواند خود به چند بخش تقسیم شود. مثلاً می توان به شکل جیره تا سه ماهگی (زمان فروش جوجه ها یا آغاز پروار) و جیره سه ماهگی تا پایان پروار (تا حدود 12 تا 14 ماهگی) تقسیم بندی نمود و جیره مولد یا تخمگذار هم از 18 ماهگی به بعد را در برمی گیرد که تفاوت های عمده ای از نظر مقادیر مواد مغذی با جیره های قبلی دارد. به عنوان مثال پروتئین خام آن حدود 24 و نیم درصد در برخی منابع ذکر شده که با 18 درصد موجود در جیره های استارتر (آغازین) و رشد (گروئر) تفاوت قابل توجهی دارد و یا میزان کلسیم آن حدود دو و نیم درصد ذکر شده که در جیره های استارتر و رشد حدود حداکثر یک و نیم درصد ذکر شده است.

یکی از روش های رایج تغذیه و پرورش شترمرغ ها به شکل پرورش مرتعی است که برای شترمرغ های به اندازه کافی رشد کرده و بالغ قابل استفاده است.

اما در ایران که از نظر وجود مراتع غنی کمبود وجود دارد، بخش عمده گله ها هنوز به میزان قابل توجهی به خوراک دستی و مکمل وابسته اند و ممکن است صرفاً رها نمودن گله در زمین های باز کمبودهای تغذیه ای جدی به دنبال داشته باشد. توصیه می شود که برای استفاده از سیستم تغذیه و پرورش مرتعی شترمرغ ها در ایران از نظر مشاورین متخصص جهت تشخیص کافی بودن تغذیه در مرتع یا نیاز به تغذیه دستی و مکمل حتماً استفاده شود.

می توان جهت دسترسی سریع و آسان به تمامی نیازهای سخت افزاری (ابزار و وسایل، مواد اولیه و خوراکی موردنیاز و مصالح ساخت فارم و...) و نرم افزاری (آموزش ها، نیروی کار مجرب و متخصص، مشاوره های آموزشی و فنی لازم و...) به وب سایت ها و اپلیکیشن های جامعی که امروزه در دسترس است مراجعه نمود. اپلیکیشن و وب سایت مرغابی علاوه بر این امکانات، امکان دسترسی همزمان با بررسی و مقایسه گزینه های موجود به خدمات مشاوره ای تخصصی را در سامانه جامع خود برای اولین بار در ایران فراهم نموده است تا امکان رسیدن به بهترین انتخاب ممکن را برای مخاطبین خود به حداکثر برساند.