یکی از بخش های بسیار مهم و دارای پتانسیل چالش زایی بالا در فارم های پرورش گاوشیری و پرواری را مرحله زایمان گاوهای آبستن در برمی گیرد. ازآنجاکه تولید گوساله محور اساسی عملکرد اقتصادی گله است، کسب اطمینان از انجام درست و بدون چالش زایمان در گاوهای آبستن گله را می توان یکی از اهداف اساسی مدیریت گله های گاوشیری و پرواری به حساب آورد. برآورد شده که بخش عمده ای از زایمان ها بدون مشکل یا رخداد ناگواری انجام می شود. با این حال، احتمال وقوع مشکل در طی زایمان آن قدری بالا هست که کسب آمادگی لازم از لحاظ فنی و آموزشی جهت برخورد درست با این دست از پیشامدها برای مدیر و پرسنل فارم ضروری باشد.

گرچه در تمام گونه های پستانداران می توان فرایند عمومی زایمان را مشابه فرض نمود، اما در بین گونه های مختلف تفاوت های بعضاً مهم و تعیین کننده ای وجود دارد که در مورد گاوهای شیری و پرواری باید آنها را در نظر گرفته. با اینکه در مجال این مطلب نمی گنجد، اما باید اشاره شود که کسب آگاهی کافی پیرامون موضوعاتی مانند آناتومی و ساختار سیستم تولیدمثلی جنس نر و به خصوص جنس ماده (مجاری تولیدمثلی شامل واژن، بدنه رحم، شاخه های رحم و...) و همچنین مباحث اصلی مرتبط با باروری و مراحل اصلی دوره آبستنی در گاوها را باید در دستور کار آموزش مدیریت تولیدمثلی گله ها قرار گیرد.

مراحل زایمان در گاوها:

این سه مرحله شامل مراحل زیر است:

1- مرحله پیش زایمان (Preparatory Stage): همان طور که از نام این مرحله مشخص است، در طی این مرحله گاو ماده آماده زایمان می شود و علائم نزدیک بودن زایمان ظاهر می شود. معمولاً در این مرحله در رفتار گاوها ناآرامی و جداشدن از بقیه گله دیده می شود که ممکن است با رفتاری مانند بالاگرفتن دم توسط آن گاو همراه شود. ترشحات مخاطی از فرج گاو، کاهش دمای بدن، پر شدن غدد پستانی و ریزش اندک شیر از سر پستان ها همراه با زور زدن و سایر رفتارهای نشان دهنده شروع زایمان نیز مشاهده می شود. به طور کلی نشانه های مرحله پیش زایمان یا آغاز زایمان را می تواند اندامی مانند پستان ها، ترشحات مخاطی، واژن و فرج گاو، رفتارهای برخلاف رفتارهای اجتماعی عادی گاو در گله، شکل و ابعاد بدنی گاو، دُم گاو، کیسه مایعات حاوی جنین، تنفس و انقباضات عضلات و نهایتاً ظاهرشدن سُم های گوساله جستجو نمود.

در این مرحله جنین چرخیده و موقعیت مناسب برای زایمان را به خود گرفته است که در گاوها به شکل اصطلاحاً شیرجه ای به سمت واژن قرار می گیرد. در این حالت دو سُم جلویی (دست ها) و سپس سر گوساله به سمت جلو و بقیه بدن در ادامه این قسمت ها در جهت خروج راحت تر گوساله از بدن مادر قرار می گیرد. در این مرحله دهانه رحم بازتر و گشاده تر می شود و قسمت های جلویی بدن گوساله که گفته شد، وارد کانال زایمان می شود که ممکن است باعث بیرون زدگی و مشاهده غشاهای حاوی جنین از طریق فرج گاو شود. تخمین زده شده که این مرحله دو تا شش ساعت طول بکشد که در تلیسه ها مدت آن می تواند طولانی تر باشد.

2- مرحله خروج گوساله (Expulsion Stage): در این مرحله است که انقباضات دیواره رحم شروع به افزایش می کند و به حدی می رسد که در نتیجه آن جنین به داخل کانال زایمان هل داده می شود. این انقباضات باید به قدری قوی باشند که طی مدت زمان مناسب و کافی باعث خروج گوساله از بدن مادر شوند. اگر این اتفاق رخ ندهد یا بیش از حد مناسب طول بکشد، می تواند منجر به مشکلات جدی و سخت زایی شود. این مرحله از 5 دقیقه تا چند ساعت طول می کشد و با خروج ناگهانی مایعات کیسه حاوی گوساله یا الانتو کوریون (allanto-chorion یا اصطلاحاً کیسه آب) همراه است. مرحله دوم می تواند بین 30 دقیقه تا 4 ساعت طول بکشد.

در این مرحله کیسه آمونیوتیک در فرج ظاهر شده و پاره می شود تا جنین در حال خروج از فرج ظاهر شود. انقباضات ارادی عضلات شکمی و دیافراگم (همان زور زدن گاو برای زایمان) به خروج دست ها و سپس سر و قفسه سینه و سپس بقیه بدن گوساله کمک می کند. ممکن است گاهی کیسه آمونیوتیک (حاوی جنین و مایعات دور آن) پاره شود؛ اما خروج جنین با سرعت کافی رخ ندهد که می تواند باعث مرگ گوساله در اثر خفگی شود؛ بنابراین، باید به همزمانی پاره شدن کیسه مایعات با خروج دست ها و سر و بقیه بدن گوساله طی مدت زمانی مناسب از بدن مادر دقت شود. این رخداد منفی (پاره شدن کیسه و خروج مایعات بدون خروج گوساله) در زایمان های دوقلو رایج تر است. پس اگر با سونوگرافی از گاو پی به دوقلو بودن جنین ها برده شد، باید بیشتر در این مورد حساس شد. البته به دلایلی مانند عارضه فری مارتین و افزایش احتمال سخت زایی و مرده زایی است که اصولاً دوقلوزایی در گاوها چندان مطلوب دامداران نیست.

3- مرحله سوم یا مرحله نهایی زایمان یا مرحله پاکسازی (Final or Cleaning Stage): در این مرحله فرایند اصلی زایمان به اتمام رسیده و گوساله به طور کامل از بدن مادر خارج شده است؛ اما فرایندهای مهمی مانند خروج جفت از بدن مادر و ریکاوری یا بازگشت مادر به شرایط سالم و عادی همراه با لیسیدن گوساله توسط مادر و دادن اولین وعده آغوز به گوساله (توسط خود مادر یا پرسنل واحد دامداری) رخ می دهد.

کل فرایند مرحله سوم زایمان نیز در منابع مختلف توصیه شده که نهایتاً باید بین 8 تا 12 ساعت طول بکشد.

معمولاً در گله های متوسط و بزرگ که در شرایط نیمه صنعتی و یا صنعتی پرورش می یابند، محلی با عنوان زایشگاه (Calving pen) برای جدا نگه داشتن گاوهای آبستن در ساعات آخر قبل از زایمان به شکل انفرادی و جدا از بقیه گله در نظر گرفته می شود. توصیه های مختلفی از طرف متخصصین در مورد شرایط این محل به دامداران منتقل می شود، اما اصل اساسی نظافت و ضدعفونی مناسب بین هر زایمان تا زایمان بعدی را شامل می شود.

عارضه هایی مانند Paratuberculosis (Johne's disease)، سالمونلا، عفونت بندناف گوساله، عفونت رحم (اندومتریت) و... را می توان با مدیریت مناسب زایشگاه به حداقل رساند.

سخت زایی در گاوها و روش های زایمان در این شرایط:

معمولاً هر سه مرحله زایمان به آرامی و در طول مدت مناسب خود و بدون مشکل پیش می رود، اما بروز مشکل و اختلال در زایمان نیز امری غیرمعمول نیست. دامپزشک گاوداری یا مسئول زایشگاه یا هر فردی که مسئول مراقبت از گاو حین زایمان را دارد باید بداند که چه مشکلاتی ممکن است رخ دهد و چه راهکارهایی در هر شرایطی باید اتخاذ شوند. معمولاً مجموعه مشکلاتی که منجر به اختلال در رویه عادی زایمان می شوند، تحت عنوان سخت زایی (Dystocia) شناخته می شود. رایج ترین علت سخت زایی در گاوها به بزرگ تر بودن گوساله از گنجایش مجرای تولد (محیط حفره لگن) برمی گردد. این مشکل تحت عنوان تخصصی نامتناسب بودن جنین با مادر (fetal-dam disparity) شناخته می شود که می تواند ناشی از بزرگ بودن گوساله یا کوچک بودن جثه گاو ماده یا تلیسه آبستن باشد.

تحت این شرایط مشاهده می شود که گاو به مدت طولانی تر از حد معمول زور می زند؛ اما به نظر می رسد که گوساله در کانال تولد گیرکرده است. این مشکل می تواند با شدت ها و اشکال مختلف بروز یابد و به عنوان مثال ممکن است که دست ها، سر و بالاتنه گوساله از حفره لگن مادر عبور کرده باشد، اما لگن و پایین تنه گوساله در این نقطه گیرکرده باشد که تحت عنوان قفل شدگی در هیپ (hip-lock) شناخته می شود. همچنین، ممکن است که گوساله قبل از ورود به حفره لگن مادر دچار گیرکردگی شود که عموماً دیستوشیا یا سخت زایی ناشی از موقعیت نادرست گوساله در موقع زایمان دلیل آن است. یعنی به جای اینکه (همان طور که گفته شد) حالت شیرجه ای و خروج از سمت جلو داشته باشد، حالت دیگری به خود گرفته باشد. در این حالات است که می توان به گاو جهت تسهیل زایمان کمک نمود.

قبل از هر کمکی به گاو باید اصول بهداشتی را مدنظر قرار داد و ابتدا فرج گاو و اطراف آن و دست های فرد کمک کننده به گاو با مواد ضدعفونی کننده مناسب نظافت شود. همچنین هر وسیله ای که برای کمک به گاو به کار می رود نیز باید به طور مناسبی ضدعفونی شود. اگر به دلیل عدم رعایت اصول بهداشتی، عامل دارای پتانسیل بیماری زایی به سیستم تناسلی گاو وارد شود، می تواند منجر به عفونت های جدی شده و با وجود به پایان رسیدن موفق فرایند زایمان، سلامت و عملکرد آینده تولیدمثلی گاو را به طور جدی به خطر بیندازد. همچنین ترکیبات روان کننده مناسب نیز باید برای دست ها و هر وسیله کمک کننده ای که وارد مجرای تولیدمثلی می شود، استفاده شود. عدم رعایت این مورد می تواند باعث آسیب جدی به بافت تولیدمثلی شده و توانایی تولیدمثلی دام را در آینده به طور جدی به خطر بیندازد. توصیه شده که با وجود رعایت همه مواردی که گفته شد، از دستکش آستین بلند (دستکش مامایی پلاستیکی بلند یا دستکش مخصوص توشه رکتال) نیز استفاده شود.

برای محافظت از مفاصل و تاندون های سُم های گوساله حین بیرون کشیدن آن، در منابع توصیه شده که این کار به طور متناوب (حین هر بار انقباض و زور زدن مادر) انجام شود و بین هر انقباض تا انقباض بعدی صبر شود و این کار به همین شکل متناوب ادامه یابد تا شانه ها و قفسه سینه از کانال عبور کرده و از فشار کانال عبور گوساله آزاد شوند. رعایت احتیاط لازم در کمک به زایمان از طریق کشیدن دست های گوساله برای سلامت مادر نیز بسیار مهم است. کشیدن گوساله باعجله و نیروی بیش از حد و دقت کم می تواند باعث خراش دادن دیواره رحم توسط سُم های گوساله و ایجاد آسیب و حتی پارگی در دیواره داخلی رحم و واژن شود که علاوه بر ایجاد امکان از بین رفتن توان تولیدمثلی، می تواند جان گاو را به خطر بیندازد.

زنجیر یا طناب مامایی (کمک زایمان) نیز باید به خوبی ضدعفونی شده باشد که متأسفانه در موارد بسیاری به این موضوع توجه نمی شود. معمولاً با اینکه ضدعفونی زنجیر از طناب راحت تر است، اما طناب رایج تر است که دو عدد طناب کوتاهتر به دورنگ متفاوت برای کشیدن دست ها و یک طناب بلندتر برای سر گوساله استفاده می شود که پیشنهاد شده تا بعد از هر زایمان به مدت 5 تا 10 دقیقه در یک محلول ضدعفونی کننده مناسب قرار گیرند و سپس خشک شده و در یک کیسه پلاستیکی (پلی اتیلن) تمیز یا یکبارمصرف نو که دارای درب قابل بستن (زیپ دار) است تا زایمان بعدی نگهداری شود. در مواردی حتی ممکن است شرایط به شکلی پیش برود که با نظر دامپزشک مربوطه نیاز به سزارین (زایمان به وسیله عمل جراحی) وجود داشته باشد. در هر کدام از این شرایط باید نهایت مراقبت صورت گیرد که از آسیب رسیدن به گاو اجتناب شود.

عوامل مؤثر در کاهش احتمال سخت زایی:

تا کنون آنچه گفته شده در مورد چگونگی کنترل و مدیریت سخت زایی در زمان نزدیک زمان زایمان و حین زایمان بود، اما تصمیمات مدیریتی در فصل تولیدمثل و مدت ها قبل از زمان زایمان می تواند بسیار در جلوگیری از بروز سخت زایی یا کاهش احتمال آن مؤثر باشد که مواردی مانند فاکتور سهولت زایمان در پدر (Calving Ease Direct/CED) و مادر (CEM)، سن و نژاد مادر و پدر، سنجش ابعاد و محوطه حفره لگن (Pelvic Measure)، سنجش اسکور یا نمره وضعیت بدنی (BCS/ Body Condition Score)، انجام آزمایش های سنجش آبستنی (سونوگرافی) در زمان های مناسب، فعالیت بدنی گاو در دوران آبستنی، تغذیه و تأمین مواد مغذی موردنیاز دوره آبستنی (به ویژه ریزمغذی ها مانند ویتامین ها و موادمعدنی) و... را شامل می شود. در ادامه شرح مختصری از مهم ترین موارد از این مجموعه مؤلفه های مهم در جلوگیری از سخت زایی خواهد آمد.

1- عوامل تغذیه ای: علاوه بر تأمین میزان کافی از مواد مغذی موردنیاز مادر و جنین آن، باید به موارد جزئی دیگری نیز در تغذیه توجه نمود. به عنوان مثال، تلیسه های شکم اول هنوز در حال رشد هستند و علاوه بر نیازهای رشد جنین، نیازهای رشد مادر نیز باید در جیره مادر لحاظ شود. یک تلیسه به طور میانگین در زمان تلقیح حدود 65 درصد وزن بالغ را دارد که تا زمان زایمان به حدود 90 درصد وزن بالغ می رسد و اگر این احتیاج رشد برای مادر در جیره مورد غفلت واقع شود، می تواند عواقب مختلفی برای او داشته باشد که یکی از آنها افزایش احتمال سخت زایی است.

2- عوامل مؤثر در انتخاب جفت و جفت گیری (CED/ CEM): این فاکتور در گاوهای نر با نمره دهی به آن گاو نر از نظر تعداد زایمان های بدون سخت زایی در فرزندان ماده آن گاو به دست می آید که اگر نمره سهولت زایمان یک گاو نر از یک گاو نر دیگر بهتر باشد به معنای احتمال کمتر وقوع سخت زایی در نتیجه تلقیح با آن گاو نر است. به خصوص این نمرات شاخص سهولت زایمان یا نمرات مرتبط با احتمال وقوع سخت زایی در نسل های بعدی برای انتخاب اسپرم یک گاو نر برای تلقیح مصنوعی یک گاو ماده با آن اسپرم مفید است. در واقع این شاخص ها می توانند برای برنامه اصلاح نژادی گله جهت کاهش هرچه بیشتر احتمال وقوع سخت زایی مؤثر باشند. این شاخص ها در مورد نژادها نیز وقتی قصد انتخاب دو نژاد برای دورگه گیری وجود داشته باشد نیز می توانند در کنار میانگین اندازه جثه استاندارد هر نژاد یک معیار تصمیم گیری مناسب باشند.

3- سنجش حفره لگن: اصولاً اندازه حفره لگن ارتباط بالایی با توان گوساله زایی و احتمال سخت زایی در گاوهای ماده دارد. این مورد در تلیسه ها دارای اهمیت خاصی است. به عنوان مثال در برخی منابع محیط لگن معادل با 150 سانتی متر مربع برای تلیسه ها مناسب ارزیابی شده است. اما توصیه می شود که با توجه به جثه هر نژاد و با دخیل نمودن سایر معیارها برای تشخیص نر و ماده مناسب برای تلاقی تصمیم گیری شود.

4- آزمایش های سنجش آبستنی (به ویژه سونوگرافی در زمان مناسب): همان طور که گفته شد، دوقلو آبستن بودن یک گاو می تواند منجر به افزایش احتمال سخت زایی شود که تشخیص آن از طریق سونوگرافی می تواند کمک کند تا تدابیر لازمه قبل از زایمان و به موقع اتخاذ شوند. گرچه در گله های گاوشیری و پرواری انجام سونوگرافی در همه گاوهای ماده باردار یا اکثریت گاوهای باردار رایج نیست؛ اما واقعاً می تواند در کاهش تلفات ناشی از سخت زایی مؤثر باشد.

در مجموع، با توجه به خسارات هنگفت اقتصادی که از دست رفتن گوساله ها به دلیل مرگ در حین زایمان یا فلجی ناشی از سخت زایی می تواند به گله ها تحمیل کند، بهتر است که تا آنجا که ممکن است در مدیریت گله به عوامل کاهش دهنده خطر بروز سخت زایی توجه شود و در مدیریت زایش ها در واحدهای گاوداری آمادگی لازم چه از نظر ابزار و وسایل موردنیاز (سخت افزار) و آموزش ها یا خدمات لازمه (نرم افزار) از پیش ایجاد شود. به خصوص در فصولی که فشار افزایش تعداد زایمان ها در روز یا هفته بر مدیریت و پرسنل گله وارد می شود، بهتر است که دسترسی آسان تری به ابزار و وسایل موردنیاز و خدمات لازمه از طرف افراد متخصص و مجرب را در اختیار گرفت. البته باز هم اولویت با پیشگیری حداکثری از بروز سخت زایی در گله با اتخاذ تدابیری است که بخشی از آنها در این مقاله مورد اشاره قرار گرفتند.