علوفه بخش اصلی و اساسی خوراک دام ها (دام سبک و دام سنگین/ گاوها، گوسفندها و بزها) هستند که در اغلب موارد فقط به مواردی مانند پروتئین خام، محتوای انرژی و نهایتاً محتوای ویتامین ها و مواد معدنی در آنها توجه می شود. این موارد فقط مواردی کلی در کیفیت علوفه در تغذیه دام هستند. این موضوع در حالی رخ می دهد که کیفیت علوفه در دسترس در یک واحد دامپروری می تواند تأثیر مستقیم و اساسی بر موفقیت تغذیه و در نتیجه موفقیت کل واحد دامپروری داشته باشد که عوامل بسیاری بر آن مؤثر است. حتی مواردی مانند اقلیم و بارندگی، مرحله بلوغ علوفه در هنگام برداشت، نحوه مدیریت برداشت، حمل علوفه و نگهداری آن و... می توانند جزو موارد مؤثر به شکل محسوس بر کیفیت علوفه باشند.

موضوع کیفیت علوفه به ویژه خود را در دام های چراگر در مراتع یا سایر دام هایی که بخش اعظم یا کل خوراک آنها را علوفه تشکیل می دهد، بیشتر نشان می دهد. برخی از منابع عنوان نموده اند که در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان و به ویژه نقاطی که اقلیم نیمه خشک و خشک دارند، کاهش کیفیت و دسترسی علوفه به دلیل پدیده گرمایش زمین باعث شده که کاهش تولید و عملکرد قابل توجهی رخ دهد. این تأثیر گرمایش زمین در سال های گذشته بر کیفیت علوفه تولید در نقاط مختلف جهان به افزایش نسبت لیگنین (بخش های چوبی شده) و دیواره سلولی (محتوای فیبر دارای قابلیت هضم کمتر) و در نتیجه کاهش قابلیت هضم علوفه نسبت داده شده که باعث افزایش تأثیر پرکنندگی (Fill gut effect) و کاهش مصرف ماده خشک روزانه در کنار افزایش تولید متان شده است.

با توجه به این موارد، مشاهده می شود که تأثیر مؤلفه های کیفی علوفه بر عملکرد تغذیه ای دام بسیار گسترده تر و فراتر از آن چیزی است که تا پیش از این تصور می شد. امروزه تحقیقات گسترده ای بر روی تأثیر مؤلفه های کیفی علوفه بر روی فراسنجه های تغذیه ای مختلف و حتی دینامیک شکمبه و مجرای گوارشی (شامل مواردی مانند نرخ عبور و نرخ ناپدیدشدن خوراک از شکمبه و...) در حال انجام است. همچنین، تحقیقات گسترده ای بر روی بهبود کیفیت علوفه با استفاده از تکنیک های فراوری علوفه نیز سالیان متمادی در حال انجام بوده که هنوز ادامه دارد. یکی از مثال های بارز تلاش برای بهبود کیفیت علوفه دارای کیفیت پایین تر از طریق فراوری آنها به فراوری کاه علوفه (علوفه غلات و بقولات) با استفاده از ترکیبات شیمیایی مانند اوره برمی گردد که مزایا و محدودیت ها یا چالش های خاص خود را در بردارد.

برای داشتن امکان بهتر جهت بهبود کیفیت علوفه باید آگاهی و دانش کافی در مورد اهمیت علوفه در تغذیه و سلامت دام داشت و از مؤلفه های کیفی علوفه نیز آگاه بود.

مورد مهم در تعریف علوفه ها که آن را به کیفیت آنها مرتبط می کند، مقدار سلولز و لیگنین (عامل چوبی شدن مواد گیاهی) است که همان طور که گفته شد، هر عاملی که میزان آن را تغییر دهد، بر کیفیت علوفه مؤثر است.

خود ارزش غذایی و قابلیت هضم نیز تحت تاثیر زمان برداشت علوفه است. البته نکته مهم این است که اگر علوفه از یک زمان خاص زودتر برداشت شود ماده خشک آن از حد لازم پایین تر است و برای کشاورز نیز اقتصادی نیست و اگر دیرتر از زمان مناسب نیز برداشت شود به طور مداوم بر محتوای لیگنین آن افزوده می شود و بیشتر شکل و کیفیت کاه را به خود می گیرد.

تصویر شماره 1- لیگنین، سلولز و همی سلولز به عنوان اجزای اصلی فیبر علوفه ها نقش بسیار مهمی در کیفیت آنها دارند

به عنوان مثال، اگر اندازه ذرات علوفه در خوراک دام کمتر از مقدار مناسب باشد می تواند با کاهش زمان نشخوار و ظرفیت بافرینگ در دستگاه گوارش حیوان باعث کاهش pH شکمبه شود که عوارضی جدی مانند اسیدوز می تواند به دنبال داشته باشد. به همین دلیل محققین بسیاری بر روی اندازه ذرات علوفه مصرفی و تأثیر آن بر تخمیر شکمبه ای مطالعه نموده اند. به ویژه در گوساله ها و بره ها که به تازگی شروع به مصرف علوفه نموده اند، کیفیت علوفه مصرفی و اندازه ذرات آن می تواند عامل تعیین کننده بر کل عملکرد در طول عمر اقتصادی آنها باشد. در تحقیقات مشاهده شده که خردکردن علوفه به ویژه علوفه اصلی خوراک دام مانند یونجه خشک به اندازه مناسب می تواند تأثیر به سزایی در بهبود مصرف ماده خشک در گاوهای شیرده و سایر گاوها داشته باشد.

با توجه به موارد متنوعی که در کیفیت علوفه مؤثر هستند و برخی از آنها تا به اینجای مطلب مورد اشاره قرار گرفتند، می توان فراسنجه های کیفی اساسی علوفه مورداستفاده در تغذیه دام را در موارد زیر خلاصه نمود.

تصویر شماره 2- آزمایش های کیفی و محتوای مواد مغذی علوفه نقش بسیار مهمی در انتخاب منابع علوفه ای و بالانس جیره دارد

که در ادامه مهم ترین آنها شرح داده خواهد شد:

1- محتوای ماده خشک (DM): اولین و اساسی ترین آزمایش کیفی خوراک دام که در مورد علوفه نیز صادق است، محتوای ماده خشک است با حذف رطوبت از نمونه ماده خوراکی میزان آن به دست می آید. مهم است که نمونه گیری به درستی انجام شود و نمونه به شکل مناسبی بسته بندی شده و به آزمایشگاه منتقل شود تا احتمال از دست دادن رطوبت در طول مسیر به حداقل برسد. ماده خشک اساس بالانس جیره ها با مواد خوراکی مختلف است و بدون دانستن محتوای ماده خشک نمی توان مقایسه مناسبی از لحاظ محتوای مواد مغذی بین مواد خوراکی مختلف انجام داد.

2- محتوای کربوهیدرات ها (فیبری و غیر فیبری): کربوهیدرات های موجود در ساختار علوفه ها از دو گروه اصلی فیبری و غیر فیبری هستند و بخش فیبری نیز متشکل از سلولز، همی سلولز و لیگنین است که محتوای هر سه با رفتن گیاه به سمت بلوغ افزایش می یابد. محتوای فیبر مواد خوراکی و از جمله علوفه ها دارای دو شاخص اصلی است که ADF یا فیبر محلول در شوینده اسیدی و NDF یا فیبر محلول در شوینده خنثی را شامل می شود. همان طور که از نام آنها پیداست، هر کدام از این دو بخش اصلی فیبر خوراک دام در آزمایشگاه با شوینده خنثی یا اسیدی از ساختار آن جدا شده و مقادیر آن ها مشخص می شود. فیبر محلول در شوینده اسیدی معیار اندازه گیری محتوای سلولز و لیگنین است که در فیبر محلول در شوینده خنثی، محتوای همی سلولز نیز به آن افزوده می شود. در منابع مختلف میان میزان این مؤلفه های کیفی خوراک دام و میزان مصرف ماده خشک توسط دام همبستگی بالایی گزارش شده است.

البته نکاتی در اندازه گیری این مؤلفه ها وجود دارد که به عنوان مثال قابلیت هضم فیبر شوینده خنثی (NDFD) در این آزمایش ها توصیف کننده بخش قابل هضم NDF یا مجموع محتوای سلولز، همی سلولز و لیگنین است. همچنین، شاخص uNDFD نشان دهنده بخش غیر قابل هضم در NDF است. آلودگی ماده خوراکی به مقادیر قابل توجهی از شن و خاک و یا محتوای پروتئین بالای ماده خوراکی (علوفه) می تواند باعث ایجاد خطا و تخمین بیش از میزان واقعی مقدار NDF شود.

کربوهیدرات های غیر فیبری (NFC) نیز کربوهیدرات های غیرساختمانی (کربوهیدارت هایی که دیواره سلولی را تشکیل نمی دهند) را در برمی گیرد که به سرعت هضم شده و نشاسته، قندها و برخی اسیدها را شامل می شود. این کربوهیدرات ها در شکمبه به سرعت تجزیه شده و به عنوان منبع انرژی توسط میکروارگانیسم های شکمبه مورداستفاده قرار می گیرند و یا اگر بخشی از آن از شکمبه عبور کند به روده رفته و در آنجا هضم و جذب می شوند. نشاسته به عنوان یکی از اجزای اصلی NFC در خوراک دام، در علوفه ها معمولاً در بخش دانه ای آن یافت می شوند و دارای محتوای انرژی بالایی است که در سیلاژها میزان آن بالا است. اما در علوفه بدون دانه مانند یونجه و کاه بسیار مقادیر اندکی از آن موجود است.

3- چربی ها: علاوه بر اینکه در کنار کربوهیدرات های فیبری و غیر فیبری به عنوان منبع اصلی انرژی مطرح هستند، برای جذب ویتامین های محلول در چربی و سلامت سیستم عصبی و پوست ضروری هستند. معیار چربی خام (CF) یا عصاره اتری (EE) برای تعیین و گزارش محتوای چربی مواد خوراکی و از جمله علوفه ها به کار می رود که می تواند شامل آلودگی های ایجادکننده خطا در برآورد، مانند رنگدانه های گیاهی، استرها و آلدئیدها شود. استفاده از شاخص محتوای کل اسید چرب (TFA) که شامل این عوامل آلاینده و ایجادکننده خطا نیست می تواند معرف بهتری از این شاخص کیفی (محتوای چربی علوفه) باشد.

4- پروتئین ها: معمولاً از شاخص پروتئین خام (CP) و محتوای کل نیتروژن (N) برای گزارش این شاخص کیفی علوفه استفاده می شود که کمی بیش از محتوای پروتئین حقیقی موجود در خوراک است. زیرا این شاخص نیتروژن غیرپروتئینی (NPN) را نیز در برمی گیرد. حدود 55 درصد از محتوای پروتئین خام را پروتئین محلول (SP) شامل می شود و شامل آن بخش از پروتئین حقیقی و سایر منابع نیتروژن می شود که در شکمبه هضم شده و توسط میکروارگانیسم های شکمبه به عنوان منبع نیتروژن استفاده می شود. بخشی از محتوای پروتئین خوراک غیر قابل تجزیه در شکمبه است که با عنوان RUP (پروتئین غیر قابل تجزیه در شکمبه) شناخته می شود و در مقابل آن پروتئین قابل تجزیه در شکمبه (RDP) قرار دارد که پروتئین های محلول و سایر پروتئین هایی که تا حدی در شکمبه هضم می شوند را شامل می شود. یکی از نکات مهم در تعیین کیفیت علوفه (کیفیت محتوای پروتئین علوفه) این است که پروتئین خام نامحلول در شوینده اسیدی (ADICP) به عنوان پروتئینی که کلاً برای هضم در دسترس نیست و به احتمال زیاد به دلیل آسیب حرارتی یا سایر عوامل از دسترس سیستم هضم و جذب دام خارج شده است، از محتوای پروتئین خام (CP) کسر می شود تا محتوای پروتئین یا نیتروژن در دسترس برای استفاده سیستم گوارشی دام و میکروارگانیسم های مثبت همزیست با آن به دست آید.

5- مواد معدنی: شاخص کل محتوای خاکستر (Ash) نشان دهنده کل محتوای مواد معدنی در علوفه است که شامل ترکیبات معدنی موجود در خود گیاه و البته آلاینده هایی مانند محتوای خاک همراه با علوفه است. اگر محتوای خاکستر در علوفه بالاتر از حد استاندارد باشد، می تواند نشان دهنده آلودگی بالای نمونه به خاک و البته احتمال تخمین نادرست میزان NDF نیز باشد. بهتر است برای عدم دچارشدن به این دست از خطاها در آزمایش شاخص های کیفی علوفه مانند محتوای مواد معدنی به جداول مقادیر خاکستر مناسب و استاندارد برای علوفه مانند یونجه و سیلاژ نیز نگاهی انداخته شود. محتوای مواد معدنی علوفه ها حاوی مواد معدنی ضروری برای عملکردهای متابولیک بدن دام مانند کلسیم، فسفر، منیزیم، پتاسیم، سدیم، آهن، روی، مس، منگنز، کلر و... است.

6- سایر آزمایش های کیفی: این موارد آزمایشی که تا اینجا گفته شدند به سنجش کیفیت علوفه کمک می کنند که بر اساس گونه و واریته، اقلیم و محیط و مدیریت کاشت، داشت و برداشت و زمان برداشت و موارد دیگر تحت تأثیر قرار می گیرند. این آزمایش ها کمک می کنند که با آگاهی از این مؤلفه ها در علوفه موجود یا دردسترس در واحد دامداری، جیره ای متعادل و مناسب بر اساس تخمین واقعی مواد مغذی موجود در علوفه ها و سایر مواد خوراکی تولید شده و در اختیار دام قرار گیرد. برای آنالیز این موارد دو روش کلی وجود دارد که روش های تجزیه و تحلیل شیمیایی رایج از قدیم تا کنون را شامل می شود و یا روش های نوین مانند روش طیف سنجی مادون قرمز (NIRs) را شامل می شود. در علوفه ها، علاوه بر تخمین مؤلفه های فیزیکی و غیر آزمایشگاهی (مانند اندازه ذرات، نسبت برگ به ساقه و میزان بلوغ در زمان برداشت و...) و مؤلفه های آزمایشگاهی (مانند محتوای CP، DM، NDF و ADF و...)، مؤلفه های میکروبیولوژیکی و موارد مرتبط با آن (مانند حضور کپک ها و قارچ ها مانند آسپرژیلوس و سموم قارچی یا مایکوتوکسین ها) نیز روز به روز بیشتر مورد توصیه قرار می گیرد.

تصویر شماره3- روش های نوین سنجش کیفیت و محتوای مواد مغذی مانند NIRs می توانند با سهولت و سرعت بیشتری نتایج لازم را برای قضاوت در مورد کیفیت منابع خوراکی جیره در اختیار قرار دهند و به بهبود عملکرد گله کنند

همان طور که مشاهده شد، مجموع اطلاعاتی که از کیفیت علوفه به دست می آید و موارد بالا را شامل می شود، بسیار گسترده می تواند باشد. اما داشتن این اطلاعات می تواند علاوه بر کمک به فرموله کردن بهترین جیره ممکن با توجه به اقلام خوراکی در دسترس(به ویژه علوفه ها)، به ارزیابی و تصحیح شیوهای مدیریت تولید (شرایط رشد، زمان برداشت و نحوه برداشت)، حمل و نقل و نگهداری علوفه و انتخاب و قیمت گذاری درست علوفه برای خریداری، کمک شایان توجهی کند.

همچنین، با استفاده از این سنجش ها می توان میزان اثربخشی روش های استفاده شده برای فراوری و بهبود کیفیت علوفه را نیز مورد بررسی قرار داد. بهبود کیفیت علوفه از طریق استفاده درست و اصولی از روش های فراوری علوفه می تواند باعث افزایش قابلیت هضم و مصرف خوراک شود و باعث بهبود فراسنجه های کیفی علوفه بدون ایجاد خطر جدی برای سلامت دام شود. به طور کلی روش های فراوری جهت بهبود کیفیت منابع فیبری و علوفه ای خوراک، روش های فیزیکی (خردکردن و خیساندن، پلت کردن، فراوری با بخار و تابش طیف های خاصی از نور یا اشعه و...) روش های شیمیایی (فراوری و مخلوط نمودن با مواد قلیایی، آمونیاک و اسیدهای آلی یا معدنی) و روش ها بیولوژیکی (استفاده از آنزیم ها، قارچ ها و مخمرها) را در برمی گیرد که می توان با توجه به امکانات فنی و دانش فنی در دسترس و ماده فیبری یا علوفه ای که برای فراوری دردسترس است، روش مناسب را انتخاب نمود.

با توجه به مؤلفه های کیفی مختلف، روش ها و آزمایش های در دسترس برای سنجش کیفیت و روش های در دسترس برای بهبود کیفیت منابع علوفه ای یا فیبری خوراک دام، کاملاً قابل مشاهده است که این موارد نیاز به داشتن آگاهی و علم کافی جهت استفاده از آنها هستند. در صورت عدم اطمینان از تسلط کافی بر این موارد، می توان از مشاورین متخصص جهت انتخاب، خرید، حمل و نقل و نگهداری منابع علوفه ای مناسب و در دسترس، انتخاب روش های نمونه گیری و بررسی مواد خوراکی قبل از انتخاب و خرید یا ارتباط با آزمایشگاه های معتبر جهت نمونه گیری و آزمایش مواد خوراکی یا کمک در انتخاب و انجام روش مناسب فراوری منابع علوفه ای یا فیبری بهره گرفت.

تصویر شماره 4- نتیجه روش های مختلف فراوری علوفه را می توان از روی آزمایش های سنجش کیفیت و مواد مغذی بررسی نمود