آبزیان و فرآورده های غذایی تولید شده از آبزیان (به ویژه محصولات به دست آمده از انواع ماهی و میگو صیدشده یا پرورشی) امروزه در میان مهم ترین منابع تغذیه ای سالم برای جمعیت بشری قرار دارند که از نظر کیفیت و زیست فراهمی محتوای پروتئین، ویتامین های حیاتی، مواد معدنی و اسیدهای چرب غیراشباع بسیار مفید برای سلامتی و طول عمر انسان جزو برترین منابع خوراکی هستند. همان طور که ماهی، میگو و سایر غذاهای دریایی یا به دست آمده از آبزیان دارای ارزش غذایی بسیار بالایی هستند، بسیار از نظر بهداشتی و فسادپذیری نیز حساس هستند. اصولاً تمام تلاش هایی که در طول زنجیره گسترده تولید محصولات خوراکی از آبزیان صورت می گیرد، در بخش بسته بندی، حمل و نقل و ارسال به بازار مصرف نهایی و نگهداری این محصولات نتیجه نهایی آن حاصل می شود. همچنین، فراوری و بسته بندی محصولات نقش بسیار مهمی در افزایش گسترة بازار محصولات ایفا می کند.

اگر نقش بسیار مهم مدیریت پرورش و تغذیه و یا صید و رساندن محصول به ساحل در کیفیت ماده اولیه در دسترس صنایع فراوری و بسته بندی محصولات آبزیان در نظر گرفته نشود، هرکدام از بخش های زنجیره مانند ذخیره و نگهداری ماده اولیه (ماهی و میگو و...)، انتقال و پخش آن بین بخش های مختلف زنجیره فراوری و بسته بندی، خود فرایند فراوری شامل بخش های متنوعی مانند حذف زوائد و برش دادن یا قطعه بندی، فراوری های بعدی برای محصولات آماده طبخ یا آماده مصرف نهایی و منجمد نمودن یا نگهداری سردخانه ای و شبکه پخش و حمل و نقل نقش اساسی خود را در کیفیت و سلامت محصول نهایی دارند. در همین راستا، فن آوری های بکار رفته در فرایند صید یا پرورش، فراوری و بسته بندی و نگهداری و حمل و نقل محصولات، نقش اساسی در بهبود جذابیت و بازارپسندی ظاهری و ویژگی های کیفی محصولات در کنار راندمان تولید و نتیجه نهایی از شروع فرایند تا داخل بشقاب مصرف کنندگان ایفا می کند.

در گذشته، فروشندگان ماهی که عمدتاً در مناطق ساحلی و بازارهای محدوده نزدیک به مراکز صید و پرورش آبزیان فعالیت می نمودند، ماهی یا میگو یا هر محصول آبزی دیگر را به شکل کامل و بدون فراوری در روزنامه یا پاکت کاغذی پیچیده و یا در نهایت در کیسه پلاستیکی قرار داده و به دست مشتری می دادند. در مواقعی نیز با انجام فراوری های اولیه مانند تخلیه زوائد و امعاواحشا و نهایتاً برش به قطعات دلخواه مشتری در حضور خود مشتری، محصولی آماده تر را به هر مشتری تحویل می دادند. اما امروزه و با توجه به امکان دسترسی و مقبولیت بالای محصولات آبزیان در تمام نقاط جهان و زندگی ماشینی و پرسرعت شهری، بسته بندی های عایق یا خلأ که ضد بو یا پس دادن هرگونه رطوبت هستند با فن آوری های پیشرفته به شکل مهروموم شده تولید شده و به بازار عرضه می شوند.

با توجه به رواج گسترده این نوع از محصولات بسته بندی شده در سطح جهان است که به استثنای برخی جوامع بومی ساحلی، در سایر نقاط جهان مصرف آبزیان بدون بسته بندی مناسب از هر لحاظ قابل تصور نیست. همان طور که گفته شده، اساس صنعت مدرن بسته بندی محصولات آبزیان بر روی اصولی مانند حفظ کیفیت و سلامت، جلوگیری و کاهش تلف شدن ماده خوراکی و ارزش غذایی آن، تسهیل حمل و نقل و نگهداری از محصول در مدت نسبتاً طولانی و البته افزایش سهولت استفاده و مصرف و جذابیت محصول برای مشتریان بالقوه و بالفعل استوار شده است. با توجه به اینکه امروزه تقریباً برای هر سلیقه، نیاز خاص و یا کاربرد محصولات آبزیان، شکل و سیستم خاصی از بسته بندی در جهان قابل دسترس است، محصولات ماهیان و میگوها و سایر آبزیان خوراکی ممکن است که از مبدأ تا رسیدن به مصرف کننده نهایی چندین بار دوباره بسته بندی شوند.

ممکن است تولیدکنندگان، فعالین شبکه توزیع و پخش و یا صادرکنندگان محصولات دریای یا آبزیان پرورش در طول چرخه تولید محصول تا رسیدن به مصرف کننده نهایی، بسته بندی فله ای را دوباره قطعه قطعه و فراوری کنند و بر اساس نیاز و سلیقه هر بازار مصرف آن را دوباره بسته بندی کنند تا بتوانند به تقاضای رو به فزونی و بسیار متنوع بازار تجارت جهانی محصولات آبزیان پاسخ های منعطف و مناسبی دهند. البته الزامات بسته بندی عمده (اصطلاحاً به شکل فله) و بسته بندی برای بازار خرده فروشی و مصرف کنندگان نهایی رستورانی یا خانگی (به ویژه از نظر الزامات کیفی، بهداشتی و جلوگیری کننده از اتلاف و فساد محصول) اساساً مشابه هستند، اما بسته بندی به هدف بازار مصرف نهایی و خرده فروشی دارای تنوع، جزئیات و الزامات بیشتری جهت موفقیت است که در آن ایجاد شرایط مناسب برای استفاده آسان و سریع از محصول، جذابیت محصول و بسته بندی آن با توجه به سلیقه و فرهنگ هر جامعه و درج اطلاعات مشخصی از محصول بر روی بسته بندی آن می تواند یک عامل قدرتمند برای افزایش انگیزه و جذب مشتری و افزایش قدرت رقابتی در بازار باشد.

با توجه به مواردی که گفته شد، باید توجه شود که هر بسته بندی برای هر محصولی مناسب نیست و از ماهی یا میگوی تازه تا قطعات یخ زده یا مرینت شده (اصطلاحاً مزه دار شده) آماده طبخ نیازمند، دودی شده یا کنسرو شده یا ورقه ورقه شده (اسلایس شده) و... به بسته بندی خاص خود نیاز دارد. برخی انواع بسته بندی با توجه به حجم محصول داخل آن و یا نحوه استفاده از آن می توانند یک بار مصرف و یا دارای قابلیت برداشت محصول در چند دفعه از آن و بازگرداندن به یخچال یا فریزر و یا محفظه نگهداری بدون افت کیفیت محسوس یا اتلاف و فساد محصول تا اتمام محصول را داشته باشند. حتی امروزه برخی تولیدکنندگان و توزیع کنندگان علاوه بر بهبود روز به روز جذابیت و سهولت استفاده از محصولات با بهبود بسته بندی آنها، از روش های بازاریابی جدید مانند افزودن مقداری به محصول با همان قیمت قبلی به عنوان تخفیف در محصول یا قراردادن وسایل مصرف محصول (مانند چنگال، بسته ادویه مخصوص طبخ ماهی و...) به عنوان اشانتیون در کنار محصول در بسته بندی و... استفاده می کنند تا از تأثیر مهم بسته بندی بر افزایش موفقیت بازاریابی محصولات خود در بازار بسیار رقابتی امروز جهان بیشتر بهره مند شوند. البته با توجه به پیچیدگی رفتار و فرهنگ و علایق انسانی، همیشه پاسخ مشتریان مثبت نبوده و ممکن است بسته بندی محصول برای برخی مشتریان به یک مورد دست و پاگیر، سخت کننده استفاده از محصول و حتی دارای نگرانی های جدی از لحاظ مسائل زیست محیطی تبدیل شود که بر پیچیدگی تطابق بسته بندی محصولات با افکار و خواست مشتریان نهایی در هر منطقه یا گروه اجتماعی بیفزاید. از این جهت است که صنعت فراوری و بسته بندی محصولات آبزیان به یک صنعت بسیار جدی و تخصصی از هر لحاظ تبدیل شده است.

در انتخاب نوع بسته بندی و تجهیزات لازم برای آن، گرچه مواردی مانند کاهش ضایعات و هزینه بسته بندی جزو اولویت ها است، اما موارد متعدد دیگری نیز دخیل هستند. همان طور که پیش از این گفته شد، ایمنی و بهداشت، پایداری و عدم پس دادن رطوبت و مقاومت در برابر انواع تنش های وارده به بسته بندی محصول در حین فرآیندهای انباشت محصول در انبار، حمل و نقل، نگهداری و عرضه در خرده فروشی ها و... نیز جزو اولویت های انتخاب نوع بسته بندی هستند. این موضوع که باید بسته بندی مقاومت بالایی در برابر موارد آسیب زای احتمالی تا رسیدن به دست مصرف کننده نهایی داشته باشد، گاهاً ممکن است با موارد مهم دیگری مانند تمایل مشتری به دیدن ظاهر محصول درون بسته بندی و یا لمس نمودن آن قبل از تصمیم به خرید دچار تداخل شود. اما امروزه از مواد اولیه و اشکالی از بسته بندی استفاده می شود که تا حد ممکن بتواند تمامی این موارد را به شکل مناسبی برآورده کنند و همچنان بهبود و پیشرفت در این مسیر ادامه دارد.

انواع اصلی و کلی بسته بندی در صنعت فراوری و بسته بندی محصولات آبزیان

با توجه به این الزامات و پیچیدگی ها است که به طور کلی امروزه بسته بندی ها در گروه های عمده بسته بندی های اولیه، ثانویه و بسته بندی نسل سوم (بسته بندی های نسل جدید) تقسیم بندی می شوند تا در هر مرحله بسته بندی با توجه به شرایط همان مرحله تغییر نموده و این توان بیشتر ایجاد شود که شرایط بسته بندی به الزامات و پیچیدگی های موجود در هر مرحله تاحدامکان نزدیک شود. به عنوان مثال در بسته بندی های اولیه که معمولاً جهت استفاده فله در مراکز فراوری و بسته بندی بکار می روند، تمرکز اصلی بیش از زیبایی و جذابیت بر روی الزامات اساسی و فنی بسته بندی مانند محافظت از محتویات آن در برابر تأثیرات محیط خارجی در طول حمل و نقل و ذخیره سازی قرار می گیرد؛ بنابراین، مواد مورداستفاده باید محکم، پایدار و مقاوم در برابر نوسانات دما، رطوبت و آلودگی و البته محافظت کننده در برابر گم شدن، سرقت و یا ایجاد بی نظمی در فرایند انبارداری (چه از لحاظ خود بسته بندی و چه از لحاظ اطلاعات، کدهای قابل اسکن و ردیابی و لیبل های درج شده بر روی آن) باشد.

بسته بندی های گروه ثانویه، اولین گروه بسته بندی های قابل ارائه به بخش خرده فروشی را در برمی گیرند که در آنها هدف از طراحی بسته بندی، ارتقای فروش و منطقی نمودن خرید محصول برای مشتری از طریق نشان دادن ظاهر، بو و تحریک و جلب سایر حواس مصرف کننده است. لیبل ها یا برچسب های در نظر گرفته شده برای این دسته از بسته بندی ها نیز به خریداران در مورد مواد تشکیل دهنده، ماندگاری، نحوه استفاده و خواص ویژه محصول اطلاعات لازم را ارائه می دهند. کدهای قابل اسکن توسط دستگاه لیبل خوان در پیشخوان فروشگاه نیز برای تسهیل و افزایش سرعت خرید محصول توسط مشتری نیز قابل درج بر روی بسته بندی هستند. برخی عرضه کنندگان نیز ارائه گارانتی و خدمات حمایت از مصرف کننده مانند امکان مرجوع نمودن محصول در صورت عدم برداشت از محصول و مرجوع نمودن آن تا زمان مشخصی بعد از خرید و همچنین اطلاعات تماس سیستم پیشنهادها و شکایات شرکت تولیدکننده را نیز بر روی بسته بندی درج می کنند که می تواند با ایجاد اطمینان از مشتری مداری برند مذکور در بین مشتریان به افزایش مقبولیت آن برند کمک کند.

بسته بندی های نسل سوم (جدیدترین انواع بسته بندی ها)، شامل کارکردها و امکانات اضافی و جذاب تر برای مشتریان هستند. به عنوان مثال، کارتن ها و پاکت های حاوی محصولات را می توان با فیگورها یا اشکالی چاپ نمود و برش داد یا سطل ها و ظروف بسته بندی را به شکلی طراحی نمود که بعد از خالی شدن از محتوای اصلی همچنان قابلیت استفاده برای ذخیره سایر مواد یا حتی استفاده به عنوان اسباب بازی را داشته باشند و یا توان بازیافت بالایی در طبیعت داشته باشند. البته هنوز بسته بندی هایی مانند کنسروها وجود دارند که با وجود قدمت زیاد و تغییر اندک در طول مدت های مدید، همچنان محبوبیت بالایی برای بسته بندی و حفظ ارزش غذایی، بو و طعم مطلوب مواد خوراکی دریایی و فرآورده های آبزیان در درون خود دارند.

برخی از معروف ترین و رایج ترین انواع بسته بندی محصولات آبزیان برای مصرف خوراکی انسانی

- کنسروها: یکی از قدیمی ترین این انواع بسته بندی ها که هنوز رایج است، کنسرو نمودن است که اگر به خوبی و با فرایندی دارای فن آوری و کارایی بالا تولید شود، هم برای تولیدکنندگان و هم برای مصرف کنندگان نتیجه رضایت بخشی دارند. به ویژه تولید کنسرو ماهی (کنسرو ماهی تن، کنسرو ساردین و...) بدون نیاز به مواد نگهدارنده، می تواند ضمن در اختیار قراردادن غذای باکیفیت و ارزش غذایی بالا در هر شرایطی و به شکل سالم، قیمت مناسبی نیز داشته باشد. امروزه بعد حدود ده قرن از اختراع کنسروها، همچنان صنعت کنسروسازی جزو ارکان صنایع غذایی و به ویژه صنایع تولید غذاهای دریایی آماده مصرف در جهان و به ویژه آسیا، اروپا و آمریکای شمالی است.

گرچه امروزه همه نوع محصول خوراکی از میوه و سبزی تا خوراک حیوانات خانگی را می توان به شکل کنسرو شده در بازار یافت، اما برآورد شده که یک چهارم تمام تولیدات کنسروی در سراسر جهان (حدود 26 درصد) را کنسروهای غذاهای دریایی شامل می شود. کنسروها هم در ظروف شیشه ای و هم در ظروف فلزی در دسترس هستند که هر دو نوع از نظر عدم تغییر شیمیایی یا تغییر در طعم و مزه مورد تأیید هستند، اما کنسروهای پر شده در ظروف شیشه ای با وجود قابلیت بازیافت بالا، به دلایلی مانند نیاز به پرشدن دستی برای حفظ جذابیت ظاهری نمای محصول درون آن و آسیب پذیری در برابر نور مستقیم خورشید یا شکستگی، کمتر از کنسروهای فلزی رایج هستند.

قوطی های فلزی نیز قابلیت بازیافت خوبی دارند که در قاره اروپا تخمین زده شده تا دو سوم یا 60 درصد قوطی های فلزی کنسرو بازیافت می شوند. تنها مانع بر سر راه بازیافت کامل قوطی های فلزی پوشش داخلی قوطی ها با پلی استر یا رزین اپوکسی و... است که اکنون در سراسر جهان تلاش های خوبی برای جایگزینی لایه محافظ داخلی قوطی با ترکیبات محافظ طبیعی در جریان است تا سلامت محصول، دوستدار محیط زیست بودن و قابلیت بازیافت کنسروهای فلزی به حداکثر ممکن برسد. البته باید این موضوع را در نظر گرفت که در برخی از انواع جدید کنسروها، استفاده از مواد پلاستیکی در کنسروها افزایش یافته است و علاوه بر جداره محافظ داخلی، برای درب کنسرو نیز (جهت افزایش جذابیت محصول با مشاهده محتوای آن از بیرون) و البته امکان استفاده از قوطی کنسرو در مایکروفر از درب شفاف پلاستیکی استفاده می شود. امروزه حتی قوطی های تمام پلاستیکی نیز وجود دارند که در معرض دمای 75 درجه تا حتی 120 درجه سانتیگراد نیز مقاومت کافی را دارند و در برابر عبور اکسیژن و سایر گازها یا رطوبت نیز برای مدت های طولانی مقاومت بسیار خوبی دارند. این نوع قوطی ها و بسته بندی ها به دلیل پیشرفت علم شیمی پلیمرها و توسعه بسته بندی های چندلایه پلاستیکی قابل تولید شده اند. به هر حال هنوز هم قوطی های فلزی با جداره داخلی پوشانده شده با مواد پلاستیکی رایج ترین نوع کنسروها در سراسر جهان هستند.

- ظروف بسته بندی پلاستیکی: یکی از جدیدترین و رایج ترین انواع این بسته بندی های ارزان، انعطاف پذیر که دارای نمای رویی شفاف و مقاومت خوب در برابر رطوبت و دما هستند، ظروف دارای لایه رویی متشکل از یک فیلم پلاستیکی انعطاف پذیر است. این فیلم شفاف پلاستیکی اتعطاف پذیر با ایجاد خلأ به خوبی به روی محصول داخل ظرف نشسته و آن را بر روی ظرف حاوی آن محکم می چسباند و از نشت رطوبت به بیرون یا به داخل جلوگیری می کند. در کل، بسته بندی های پلاستیکی در اشکال مختلف مانند فیلم های پلاستیکی وکیوم کننده، کیسه های پلاستیکی، جعبه ها، قوطی ها، سطل ها و بشکه ها در هر سه سطح بسته بندی اولیه (جهت استفاده در صنعت)، ثانویه (برای خرده فروشی عادی) و نسل سوم یا نسل جدید استفاده می شوند. این موضوع به راحتی شکل دادن برخی مواد پلاستیکی به تقریباً هر شکل دلخواه، پایداری و مقاومت بالا در برابر عوامل محیطی خارجی (به ویژه رطوبت) و سبک و ارزان بودن این مواد برمی گردد.

همچنین، مواد پلاستیکی در عین مقاومت مناسب در برابر شکستگی می توانند انعطاف پذیری بالایی نیز به ظروف دهند. مواد پلاستیکی را علاوه بر اینکه می توان به راحتی با حرارت شکل داد، می توان به رنگ دلخواه درآورد، روی آنها حک نمود یا چاپ انجام داد و برخی از آنها دمای انجماد بسیار پایین و یا در نقطه مقابل آن، دمای داخل مایکروفر را به راحتی تحمل می کنند. این پتانسیل ها دریچه های جدیدی را به روی صنعت بسته بندی و به ویژه بسته بندی محصولات حساسی مانند مواد خوراکی تولید شده از آبزیان بازکرده است. به عنوان مثال، همان طور که گفته شد، فیلم های پلاستیکی انعطاف پذیر (یا اصطلاحاً شِرینک ها) در ابعاد و ضخامت های مختلف در دسترس قرار گرفته اند که برای بسته بندی وکیوم انواع ماهی ها، میگوها و سایر محصولات آبزی در ظروف پلاستیکی یا سایر انواع ظروف از آنها استفاده نمود. امروزه حتی کیسه های مخصوص پخت مواد غذایی با تکنیک های جدیدی مانند "تکنیک Sous-vide" (پخت در پلاستیک وکیوم در حمام آب داغ جهت حفظ ارزش غذایی گوشت، مرغ، ماهی، میگو و...) نیز در دسترس قرار گرفته اند.

بسته بندی های مقوایی پوشش داده شده با لایه های پلاستیکی نیز امروزه برای مقاومت در برابر نفوذ رطوبت و حفظ بو و طعم اصلی محتوای آن در دسترس هستند و از ظروف پلاستیکی می توان برای همه نوع خوراک دریایی از سوپ ماهی تا ماهی خشک شده، محصولات تازه یا منجمد و سالادهای دریایی و تقریباً هر ماده خوراکی دریایی دیگر با حفظ کیفیت و ماندگاری مناسب در دمای یخچال یا فریزر و حتی شرایط اتاق استفاده نمود. شاید بتوان تنها نقطه ضعف اصلی و جدی این گونه بسته بندی ها را ماندگاری و عدم تجزیه مواد پلاستیکی در طبیعت و مشکلات زیست محیطی ناشی از آن دانست که محصولات دوستدار محیط زیست و پلیمرهای قابل تجزیه در طبیعت در حال توسعه برای رفع این معضل هستند.

- بسته بندی های وکیوم شده با پوشش MAP: یکی از مدرن ترین روش های بسته بندی که در حال گسترش وسیعی در سطح جهان است، روش بسته بندی با اتمسفر اصلاح شده ( MAP/Modified Atmosphere Packaging ) است که شاید محصولاتی مانند فیله و قطعات درشت یا ریز ماهی تازه و یا دودی شده، موفقیت و گسترش روزافزون خود را در بازار مدیون این روش بسته بندی باشند. در این روش نیز از فیلم پلاستیکی استفاده می شود و اتمسفر یا هوای درون بسته بندی مواد خوراکی دارای فسادپذیری بالا مثل گوشت قرمز و گوشت سفید (شامل مرغ و ماهی و میگو و...) جوری دستکاری می شود که تازگی محصول حفظ شود و زمان ماندگاری محصول به طور محسوسی بالا رود. اصولاً در این روش اکسیژن از هوای داخل بسته بندی حذف می شود تا نرخ تنفس سلولی (منجر به کاهش ماندگاری محصول) و به ویژه واکنش اکسیداسیون چربی در محصولاتی مانند گوشت قرمز و سفید بسیار پایین آید. این نوع بسته بندی می تواند در ظروف پلاستیکی دارای پوشش مناسب، کیسه های ایستاده و یا کیسه های انعطاف پذیر دیگر انجام شود و جایگزین قوطی ها برای برخی محصولات دریایی شود. همچنین، کیسه های ایستاده اغلب مجهز به زیپ کیپ برای باز و بسته کردن مجدد و استفاده چندباره از بسته بندی نیز هستند. البته علاوه بر این نوع بسته بندی، در روش MAP بیشتر از یک ظرف پلاستیکی دارای جنس سفت استفاده می شود که با محصول موردنظر پر شده و یک فیلم انعطاف پذیر به عنوان پوشش ظرف و اتمسفر اصلاح شده درون آن استفاده می شود. این لایه و ظرفی که آن را می پوشاند باید به خوبی و بدون هیچ درزی به هم چفت شده باشند تا شرایط اتمسفر درون آن حفظ شود. در این ظروف علاوه بر تخلیه اکسیژن و جایگزینی آن با سایر گازها مانند دی اکسید کربن، نیتروژن و...، یک پد جاذب رطوبت نیز در زیر محتوای ظرف قرار می گیرد تا هرگونه رطوبت یا خون آبه احتمالی که از طرف محصول داخل ظرف پس داده شده است را جذب کند.

مواردی که گفته شده تنها بخش کوچکی از طیف گسترده و متنوع انواع بسته بندی های رایج برای آبزیان خوراکی است که در سراسر دنیا مورداستفاده هستند. با توجه به تنوع و گستردگی و اینکه هر نوع بسته بندی در شرایط خاص خود بهترین گزینه است، باید بتوان با بررسی و مقایسه دقیق و عالمانه بین گزینه ها، نسبت به انتخاب نوع بسته بندی و تجهیزات لازم با توجه به آن اقدام نمود. امروزه امکان دسترسی به طیف گسترده ای از گزینه ها در زمینه بسته بندی ماهی، میگو، خاویار و سایر محصولات خوراکی تولید شده از آبزیان در فضای مجازی و اینترنت فراهم شده است. اما آنچه بسیار مهم است دسترسی به خدمات مشاوره جهت هدایت در مسیر اخذ بهترین تصمیم ممکن است. اپلیکیشن و وب سایت مرغابی برای اولین بار در ایران در کنار در اختیار قراردادن سامانه ای حاوی طیف گسترده و متنوعی از گزینه ها، امکان اخذ خدمات مشاوره تخصصی هم زمان با بررسی و مقایسه بین گزینه های موجود در زمینه تجهیزات، مواد اولیه و آموزش های لازمه برای بسته بندی محصولات شیلاتی را در اختیار علاقمندان و فعالین عرصه تولید و بسته بندی این نوع محصولات قرار داده است.