حمل و نقل ماهی های زینتی و ماهی های خوراکی به شکل زنده از دوران قدیم جزو بخش های مهم صنعت تکثیر و پرورش و عرضه ماهیان بوده است. انتقال ماهی ها، علاوه بر انجام به منظور عرضه در بازار می تواند از هچری (محل تولید بچه ماهی از تخم های بارور) تا استخر پرورش یا جهت انتقال ماهی های مولد به هچری و سایر مراحل مهم چرخه تولید و عرضه ماهیان انجام شود که روش های متنوعی چه به صورت سنتی و چه به صورت مدرن برای آن وجود دارد. به عنوان مثال، از زمان های کهن ماهی های زنده در ظروف سرامیکی یا سفالی، محفظه های (بشکه های) چوبی یا ساخته شده از بامبو در مسافت های نه خیلی طولانی منتقل می شدند که امروزه از ظروفی مانند ظروف پلاستیکی یا پلی اتیلن به طور گسترده برای این کار استفاده می شود.

در حال حاضر، حمل و نقل ماهیان به شکل زنده چه در صنعت شیلات و چه در فعالیت های پرورش و فروش ماهیان زینتی به شکل گسترده ای رواج دارد. این موضوع حساسیت های خاص خود را دارد که جهت رساندن زنده و سالم ماهی ها به مقصد موردنظر باید به آنها توجه نمود. اصولی که باید مدنظر قرار داد موارد زیر را در برمی گیرد:

- ماهی ها باید سالم و عاری از بیماری باشند و ناقل عوامل بیماری زا نباشند و قبل از حمل و نقل دستگاه گوارش آنها خالی باشد تا باعث آلودگی آب در حین حمل و نقل نشود. پیشنهاد شده است که در موقع حمل و نقل روده ماهی ها خالی باشد که برخی در همین جهت عدم تغذیه ماهی ها تا دو روز کامل قبل از ارسال آنها را پیشنهاد داده اند.

- هوادهی یا اکسیژن دهی به آب درون محفظه حمل ماهی ها نیز جهت حصول اطمینان از حفظ سطح کافی اکسیژن محلول در آب در حین حمل ماهی ها یکی از توصیه های اصلی است. البته بیشتر توصیه شده که به جای پرکردن محفظه حمل با هوا از اکسیژن استفاده شود تا احتمال کمبود اکسیژن طی حمل و نقل آبزیان زنده به حداقل ممکن برسد.

- البته در پرکردن بسته بندی (به ویژه کیسه های پلاستیکی حمل آبزیان زنده) و انتخاب نوع و نحوه بسته بندی، علاوه بر سطح اکسیژن، دمای مناسب و حفظ ماهی ها از ضربه و آسیب فیزیکی حین حمل را باید موردتوجه قرار داد تا تلفات حین حمل و بعد از حمل ماهی ها به حداقل ممکن برسد.

البته باید به این نکته توجه شود که تأمین کیفیت مناسب آب، تراکم مناسب ماهی ها و تغذیه مناسب در طی دوره پرورش و در مجموع ایجاد شرایط مناسب در پرورش ماهی ها تأثیر قابل توجهی بر کیفیت ماهی ها و قدرت سیستم ایمنی آنها دارد که به آنها کمک به سزایی در تحمل تنش های ناشی از حمل و نقل می کند و در نتیجه DOA (میزان تلفات حین حمل و نقل) نیز کاهش می یابد. با توجه به اینکه حمل و نقل ماهی زنده در بخش هایی از صنعت آبزی پروری مانند پرورش و عرضه ماهیان زینتی، پرورش و عرضه بچه ماهی برای پرورش و عرضه کنندگان ماهی خوراکی جهت بازارهای زنده فروشی ماهی اجتناب ناپذیر است، در نظر گرفتن موارد فوق در پرورش ماهی ها نه تنها هزینه مازادی برای پرورش دهندگان نیست، بلکه با کاهش تلفات حین حمل و پس از حمل باعث افزایش رضایتمندی مشتریان و بهبود عملکرد اقتصادی نهایی می شود.

اصولاً یک فرایند مناسب، استاندارد و موفق آماده سازی برای ارسال و ارسال ماهی زنده توسط افراد مجرب و متخصص شامل سه مرحله اساسی به شرح زیر است:

- ایجاد موارد پیش نیاز و پیشگیرانه: همانطور که اشاره شد، برای کسب اطمینان از سلامت و عاری بودن ماهی ها از هرگونه بیماری یا انگل به مدت 2 تا 3 روز قبل از بسته بندی و ارسال ماهی های زنده، ماهی های محموله قرنطینه می شوند و حداقل یک روز قبل از بسته بندی نهایی ماهی ها برای ارسال، آب آنها عوض شده و در بهترین شرایط از نظر آب مخزن نگهداری قرار می گیرند. همچنین، بسته به گونه ماهی ها و با اخذ نظر از افراد مجرب و متخصص، بین 1 تا 10 واحد در تریلیون (ppt) نمک به آب افزوده می شود. مواد شیمیایی مانند پرمنگنات پتاسیم یا آکریفلاوین جهت کنترل عوامل مضر قابل افزودن هستند و می توان از مواد گیاهی برای بهبود شرایط آب ماهی های محموله استفاده نمود. به ویژه برای ماهی هایی مانند ماهی فایتر (بتا) از برگ گیاه کاتاپا یا عصاره آن جهت بهبود محیط آب استفاده می شود

- رعایت دوره پاکسازی دستگاه گوارش ماهی ها: در طی دوران قرنطینه ماهی ها (همانطور که قبلا نیز اشاره شد) یکی از موارد مهم پاکسازی دستگاه گوارش بوسیله عدم تغذیه آنها در یک بازه زمانی مناسب است. این موضوع علاوه بر اینکه از کثیف شدن آب و دفع آمونیاک به محیط در حین حمل و نقل ماهی ها تا حد قابل توجهی جلوگیری می کند، بوسیله کاهش متابولیسم ماهی ها باعث کاهش نیاز آنها به اکسیژن و کاهش دفع دی اکسید کربن به محیط می شود. گرچه همانطور که قبلاً گفته شد برای اکثر گونه ها یک تا دو روز قطع خوراک قبل از ارسال کافی است، اما برای ماهی های بزرگ و یا گیاهخوار ممکن است به دلیل طولانی تر بودن زمان پاکسازی دستگاه گوارش به زمان قطع خوراک طولانی تری نیاز باشد که در این مورد باید از افراد مجرب و متخصص کسب اطلاع شود.

- پیش بسته بندی و بسته بندی: فرایند بسته بندی کامل جهت ارسال برای ماهی های زنده به دو بخش اصلی پیش بسته بندی (Pre-Packing) و بسته بندی نهایی (Final Pack) تقسیم می شود که هر کدام الزامات و اهمیت خاص خود را دارد. مرحله پیش بسته بندی مراحلی مانند شناسایی و حذف ماهی های ضعیف یا تحت تنش زیاد، کنترل کیفیت نهایی محموله ماهی های زنده قبل از بسته بندی، آماده سازی کیسه ها یا ظروف حمل مناسب به تعداد کافی با توجه به سن، اندازه و تعداد ماهی ها، شمارش ماهی ها با دقت کافی و دامنه خطای استاندارد و آماده سازی اسناد لازمه برای حمل ماهی ها، پر کردن کیسه ها یا ظروف و اکسیژن دهی به آنها، بستن و مهر و موم کردن درب و زیر کیسه ها و درج مشخصات محتوای هر ظرف یا کیسه بر روی آن و نهایتاً نگهداری کیسه های حاوی ماهی ها در یک محیط دارای دما و نور مناسب (معمولاً تاریک و خنک) به مدت معمولاً 4 تا 6 ساعت (حدوداً یک شب) جهت سازگاری آنها با شرایط حمل و نقل را شامل می شود.

مرحله نهایی بسته بندی و ارسال شامل مراحلی است که در ادامه خواهد آمد. قرار دادن کیسه های پلاستیکی در داخل جعبه های مقوایی یا پلی استایرن یکی از مراحل نهایی کار است که باید از درج درست مشخصات و آدرس ها بر روی جعبه ها و همچنین خیلی سفت و تنگ نبودن فضای جعبه ها برای کیسه های حاوی ماهی ها اطمینان حاصل نمود. به خصوص در طول حمل از طریق هوایی ممکن است کیسه ها منبسط شده و در اثر تنگ بودن فضای جعبه حاوی آنها دچار نشت یا ترکیدگی شوند.

اصل اساسی در انتخاب محفظه حمل ماهی ها، ضدآب بودن، تمیز و استریل بودن و مقاومت نسبی مناسب در برابر تکان های شدید و ضربات و عایق بودن مناسب در برابر تغییر دما (به ویژه گرما) است که همان طور که در مقدمه این مقاله آمد، از قدیم ظروف چوبی یا سفالی مناسب تشخیص داده شده بودند.

همانطور که پیش از این گفته شد، باید سعی نمود که وسیله و مسیر حمل و نقل به شکلی انتخاب شود که در سریع ترین زمان ممکن و در هموارترین، مستقیم ترین، کم تکان ترین (دارای کمترین ریسک شوک به ماهی ها) انتقال صورت گیرد. با توجه به این موارد و البته تعداد ماهی ها و حجم محموله و اقتصادی بودن هزینه حمل می توان از وسایل حمل زمینی مانند ماشین یا قطار تا قایق، کشتی و هواپیما جهت انتقال ماهی ها استفاده نمود که در این مورد با توجه به شرایط شبکه های حمل و نقل در دسترس در محل تولید آبزیان و هزینه های مربوطه می توان با کمک افراد با تجربه و متخصص تصمیم گیری نمود.

یکی از موارد دیگری که باید در حمل و نقل ماهی ها موردتوجه قرار داد قابلیت تحمل هر گونه از ماهیان در برابر شرایط حمل و نقل است. هر گونه از ماهی ها با توجه به مقاومت و سازگاری آن گونه با شرایط تنش زا می توانند توانایی متفاوتی در تحمل شرایط و مسافت حمل و نقل داشته باشند. به عنوان مثال در منابع مختلف گونه هایی مانند انواع سیچلاید ها (جنس oreochromis) و گورامی ها، گربه ماهی ها و کپور معمولی دارای تحمل بالا و گونه هایی مانند کپور بیگ هد و کپور هندی دارای تحمل متوسط عنوان شده اند. گونه هایی نیز دارای تحمل کمتر در مقابل حمل و نقل (به ویژه در مسافت های بالا) دانسته شده اند.

پس جهت سهولت بیشتر و مقرون به صرفه تر شدن حمل و نقل ماهی زنده باید به سن و سایز ماهی نیز در کنار تقاضای بازار توجه نمود و این دو مؤلفه را با هم به تعادل رساند. البته با تزریق اکسیژن به ظرف یا محفظه حمل ماهی ها می توان مقادیر ذکر شده در بالا را افزایش داد. همان طور که پیش از این اشاره شد،

البته باید دقت نمود که جنس پلاستیک مورد استفاده قابل ذوب شدن با حرارت و سپس خنک شدن و سفت شده سریع باشد مانند مواد مورد استفاده در شرینک های پلاستیکی باشد.

در منابع گفته شده که از این روش (حمل با پلاستیک باد شده بوسیله اکسیژن) می توان برای حمل ماهی زنده در مدت زمانی تا 24 ساعت یا 48 ساعت بدون نیاز به تعویض آب استفاده نمود. نکاتی نیز باید در موقع افزودن آب و انتقال ماهی ها به پلاستیک مورداستفاده برای حمل و نقل ماهی ها مدنظر داشت که به شرح زیر است:

- از آب تمیز، بدون جرم و آلودگی به گِل و آلاینده های شیمیایی و شفاف استفاده شود و بهتر است که به جای استفاده از آب منابع کم اکسیژن مانند آب چاه ها یا مخازن ذخیره آب راکد از آب چشمه و سایر منابع روان یا هوادهی شده استفاده شود.

- اگر به هر دلیلی نیاز به تعویض آب حین حمل و نقل پیش آمد، نیمی از آب قدیمی با آب جدید با همان دمای محفظه حمل ماهی ها جایگزین شود و سعی شود آب جدید به جای اینکه به سرعت و ناگهانی به محفظه حمل ماهی ها اضافه شود، به طور تدریجی اضافه شود تا احتمال واردشدن شوک و آسیب به ماهی ها به حداقل برسد

امروزه روش بسته بندی و حمل ماهی زنده در کیسه های پلاستیکی پر شده با اکسیژن و حمل آنها به شکل آب بندی شده در کارتن های مقوایی برای ماهیان زینتی و به ویژه ماهی هایی مانند کوی (koi) و گلدفیش یا همان ماهی قرمز در مسافت های نسبتاً طولانی (به ویژه بین کشورها) رایج است که راندمان مناسبی دارد. البته روش هایی مانند حمل در دبه های بزرگ پلاستیکی (عمدتاً در عرضه سنتی ماهی قرمز) یا مخازن و تانکرهای خودرویی (عمدتاً برای رهاسازی بچه ماهیان در استخرهای پرورش یا دریاچه ها و دریاها) نیز بسیار رایج است که مزایا و چالش های خاص خود را دارند. پیشنهاد می شود که قبل از اقدام به عرضه ماهی زنده با حمل در مسافت های نسبتاً طولانی، موارد گفته شده مورد بررسی قرار گیرد و امکان رعایت نمودن این موارد در نظر گرفته شود. اگر مشاهده شد که امکان عرضه و حمل آبزیان زنده در مسافت مورد درخواست متقاضیان با قیمتی رقابتی و معقول وجود دارد که باعث ضرر یا خسارت نشود، آن وقت می توان در این عرصه فعالیت نمود. حتی توصیه می شود که قبل از ایجاد مراکز پرورش انواعی از آبزیان که اصولاً مستلزم فروش و حمل و نقل به شکل زنده و سالم هستند (مانند مراکز پرورش و عرضه ماهیان زینتی) باید پیش نیازهای گفته شده مانند بعد مسافت دارای قابلیت ارسال محصول و نزدیکی به امکانات و مسیرهای حمل و نقل مناسب و تامین پیش نیازهای عرضه و فروش آبزیان زنده مانند دستگاه ها و مواد اولیه لازم برای اکسیژن دهی و بسته بندی در مکان یابی و ساخت و تأسیس این مراکز در نظر گرفته شود.

با توجه به تمام مواردی که در این مقاله گفته شد، حمل و نقل ماهیان زنده چه از نوع زینتی و چه از نوع خوراکی (برای تکثیر و رهاسازی در استخرهای پرورش یا دریاچه ها و دریاها و یا عرضه به صورت تازه و زنده) نیازمند تأمین وسایل لازم برای بسته بندی مناسب و البته بهره مندی از نظر مشاوره ای و آموزش های لازمه از طرف افراد مجرب و متخصص است تا بدون خسارت و تلفات یا با حداقل خسارت و تلفات ممکن محموله به مقصد مربوطه برسد. امروزه بهره مندی از اینترنت و فضای مجازی این امکان را فراهم نموده است که با سهولت بیشتری بین گزینه های موجود بررسی صورت گرفته و بهترین انتخاب ممکن حاصل شود. حتی در دسترس قرارگرفتن سامانه های تخصصی (وب سایت ها یا برنامه های کاربردی) ارائه محصولات و خدمات در حوزه دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی یا زینتی باعث شده که بر سهولت این امر افزوده شود. وب سایت و اپلیکیشن مرغابی علاوه بر جمع نمودن طیف گسترده ای از تأمین کنندگان معتبر مواد اولیه و تجهیزات بسته بندی و حمل و نقل در کنار ارائه دهندگان مستقیم خدمات بسته بندی و حمل و نقل آبزیان زنده، جهت ایجاد سهولت در کار و رسیدن به بهترین نتیجه ممکن، امکان بهره مندی از خدمات مشاوره را در حین بررسی و مقایسه بین گزینه های مدنظر (برای اولین بار در ایران) فراهم نموده است که می تواند کمک شایان توجهی به فعالین عرصه تولید، بسته بندی، حمل و نقل و عرضه آبزیان به شکل زنده (چه آبزیان زینتی و چه سایر انواع آبزیان) در جهت گسترش بازار عرضه محصولات خود با حداکثر عملکرد اقتصادی ممکن و حداکثر رضایتمندی مشتریان باشد.