دلایل استرس اسب چیست؟ اثرات استرس در اسب ها و روش درمان آن

انسان ها و اسب ها سابقه هزاران سال هم نشینی و همراهی با یکدیگر را دارند که در تمام طول تاریخ و فراز و نشیب های آن ادامه داشته است. حتی با وجود رخ دادن انقلاب صنعتی و رفع نیاز به استفاده از اسب ها در زمینه های مختلف، در زمینه های کاربردی باقیمانده برای اسب ها مانند انواع مسابقات سوارکاری و نمایشی، نه تنها از عمق رابطه عاطفی بین انسان و اسب کاسته نشده که انسان بیشتر بر روی بُعد هم نشینی و رفاقت خود با اسب ها متمرکز شده است.

یکی از موارد مشترک بین انسان و اسب ها از نظر عاطفی به این موضوع برمی گردد که هر دو می توانند دچار استرس (تنش) شوند. همان طور که امروز مشخص شده است که تنش های روانی و محیطی و سایر تنش ها می توانند چه اثرات مخربی بر روی سلامت انسان داشته باشند، این موضوع در مورد اسب ها نیز صدق می کند.اسب ها می توانند تنش های مقطعی و کوتاه مدت را تحمل کنند و از آنها گذر نمایند اما تنش ها یا استرس های مزمن و طولانی مدت می توانند بر تندرستی و شادابی اسب ها تأثیرات گاهی عمیق و حتی به سختی قابل جبران بر جای گذارند.

نکته مهم دیگر این است که هرچقدر هم از اسب ها مراقبت شود، به هر حال این حیوانات در زندگی خود تنش هایی را تجربه خواهند نمود. پس تلاش راهبردی اسب داران و سایر افراد مرتبط با اسب ها بر این است که اولاً جلوی بروز تنش ها تا آنجا که ممکن است گرفته شود و ثانیاً در صورت بروز، توان کنترل و مدیریت استرس در اسب ها به خوبی ایجاد شود.

در ادامه این مقاله تلاش بر این است که شناخت اولیه از تنش ها در اسب، دلایل و نشانه های اصلی آن، راهکارهای برخورد و پیشگیری از آن توضیح داده شود.

استرس یا تنش چیست؟

مفهوم تنش یا استرس در سال 1925 میلادی توسط یک پزشک انسانی به نام هانس سلیه (Dr. Hans Selye) شرح و تعریف شد. او این مفهوم را به این شکل تعریف نمود که "تحت حمله قرارگرفتن یک موجود زنده یا ارگان زنده از بدن موجود زنده توسط عاملی فیزیکی، روانی یا عاطفی که باعث ایجاد عدم تعادل در شرایط عادی سلامت و شادابی آن شود و باید با راهکارهای بازگرداننده تعادل به بدن یا اندام و ارگان درگیر تنش، جبران شود" را می توان تنش یا استرس نامید.

عامل مهاجم تنش زای عصبی، محدودیت های بدن موجود زنده یا ارگان یا اندام های بدن آن را در پاسخ به شوک وارده (رویداد ناگهانی، ضربه، عامل برانگیزاننده قوی و شدید و ناگهانی احساسات، سروصدا، کار و فعالیت بدنی بیش از حد و...) به طور واضحی به چالش می کشد.

امروزه تنش ها به موارد عصبی یا عاطفی محدود نیست و تا سطح سلولی نیز در حال شناخت و گسترش است. به همین دلیل است که دیگر به انواع عصبی و عاطفی محدود نبوده و انواع مختلفی از تنش ها یا استرس ها در مورد اسب ها شناخته شده و دسته بندی شده اند. به همین جهت است که در ادامه شرح مختصری از انواع تنش ها (شناخته شده تا به امروز) ارائه خواهد شد، زیرا بدون شناخت انواع مختلف تنش ها نمی توان به سمت تشخیص، پیشگیری و مدیریت یا درمان استرس ها یا تنش ها در اسب ها حرکت نمود.

عوامل ایجاد استرس در اسب ها

امروزه تنش ها در اسب ها به اشکال مختلفی دسته بندی می شوند که دو نوع از این دسته بندی ها بیشتر در بین متخصصین و صاحب نظران رشته پرورش و نگهداری از اسب ها و دامپزشکان اسب ها رایج است. در نوع اول از دسته بندی استرس در اسب ها، استرس ها (همان طور که پیش از این نیز اشاره شد) به انواع حاد (کوتاه مدت) و یا مزمن (طولانی مدت) طبقه بندی می شوند.

• استرس حاد اسب

  به طور کلی عوامل استرس زای حاد به رویدادهای ناگهانی یا کوتاه مدتی گفته می شود که اسب ها یا بر آنها غلبه می کنند یا در نهایت به آنها خو می گیرند. این نوع تنش ها یا استرس ها، مواردی مانند تغییرات ناگهانی آب و هوایی (تغییرات اقلیمی)، حمل و نقل و انتقال با واگن های حمل اسب یا اسب کش تغییر در رژیم غذایی یا تغییر زمان و یا از دست دادن وعده یا وعده های غذایی روزانه که اسب به آنها خو گرفته، صداهای بلند و ناگهانی، تغییر ناگهانی روال از شیر گرفتن کره اسب ها و تغذیه از شیر خشک اسب (هم بر روی کره ها و هم مادیان ها تأثیر می گذارد) و موارد مشابه را شامل می شود.

  

  شیر خشک کره اسب گلوری

• استرس مزمن اسب

  عوامل تنش زا یا استرس زای طولانی مدت یا مزمن را مواردی مانند برنامه های آموزشی – تمرینی، لنگش ها و عوامل ایجاد آنها، جیره غذایی نامناسب یا دچار کمبود، دوره های طولانی شرایط آب و هوایی نامناسب به شکل شدید، انگل ها و بیماری ها، بارداری و محصور بودن طولانی مدت در فضای بسته و کوچک و... شامل می شود. با توجه به اینکه اسب ها به مدت طولانی تری درگیر این دسته از عوامل استرس زا هستند، دچار افزایش نیازهای فیزیولوژیکی می شوند تا در برابر این شرایط که به آنها تحمیل شده، مقاومت کنند.

• پس در این شرایط به حمایت و پشتیبانی بیشتر و تأمین نیازهای خاصی محتاج هستند که مدیریت این نوع از تنش ها را حساس تر و تخصصی تر نموده است.

انواع استرس در اسب

یک دسته بندی رایج نیز انواع استرس در اسب ها را در چهار گروه استرس های رفتاری یا روانی، استرس های مکانیکی، استرس های متابولیک و استرس های مرتبط با سیستم ایمنی (ایمونولوژیک/Immunological) تقسیم نموده است. این گروه تنش ها یا استرس ها به شرح زیر هستند:

• استرس های رفتاری یا روانی:

  گرچه اسب ها می توانند رابطه عاطفی عمیقی با انسان ها (به خصوص سوارکار یا صاحب خود) برقرار کنند، اما دنیا را مانند ما انسان ها نمی بینند. به عنوان مثال، اسب ها هم دارای دید دو چشمی و هم تک چشمی هستند. آنها با دید تک چشمی می توانند هر طرف سر خود را بسیار بهتر از انسان ببینند؛ این در حالی است که آنها با دید دوچشمی خود نیز می توانند اشیای روبروی خود را نیز تا مسافتی مشاهده کنند. علاوه بر این، اسب ها شنوایی بسیار بهتری نیز نسبت به انسان دارند که این عوامل گفته شده می تواند توضیحی بر ترسیدن راحت و بدون هشدار آنها در مقایسه با انسان در مواقعی خاص باشد.

• استرس های مکانیکی (ناشی از صدمات و زخم ها):

  سطح تنش در اسب ها می تواند به میزان زیادی در صورت وجود آسیب های وارده به اندام بیرونی و حرکتی، افزایش یابد. نمونه هایی از آن می تواند مواردی مانند لنگش، التهاب موضعی، تورم، احساس درد و گرما در اندام و... را شامل شود.

• استرس های متابولیک و تغذیه ای:

  

  سیستم گوارش اسب طوری طراحی شده که وعده های غذایی مکرر و کم حجم را در طول روز دریافت کند. این موضوع با ذات زندگی اسب ها در دوران قبل از اهلی سازی آنها که با گشت و گذار مداوم روزانه به دنبال خوراک در حین مراقبت مداوم از نظر حمله شکارچیان طبیعی همراه بوده، هم خوانی دارد. پس اسب ها در محیط مرتعی بهتر می توانستند سلامتی و شادابی خود را حفظ کنند اما امروزه با نگهداری اسب ها در اصطبل، پانسیون، باشگاه ها یا سایر مراکز استاندارد نگهداری از اسب ها، باید در تغذیه دستی این حیوان نسبت به ذات تغذیه ای آنها توجه شود.

  همچنین باید حتماً نسبت مشخصی از منابع فیبری (به خصوص علوفه مانند یونجه و کاه) را همراه با تأمین نیازها به ریزمغذی ها مانند مواد معدنی و ویتامین ها در جیره آنها در نظر گرفت.

  در مورد تنش های متابولیک نیز روش درست تغذیه و خوراک دهی (مصرف مکمل اسب) بسیار مهم است تا معضلاتی مانند کولیک یا انسداد مجرای گوارشی یا لنگش ناشی از عوامل تغذیه ای و... بروز نیابد. این موضوع مستلزم تغذیه اصولی و مدرن اسب ها با نظارت افراد متخصص در تغذیه اسب ها است.

  

  مکمل ویژه اسب فانتوم

• استرس های مرتبط با سیستم ایمنی یا ایمونولوژیک:

  منشا ایجاد این استرس ها در اسب ها عموماً بیماری ها یا انگل های داخلی و خارجی هستند که از بیماری های سطحی و زودگذر تا موارد بسیار شدید و مرگبار شامل می شود. طیف گسترده ای از بیماری های عفونی یا انگلی می تواند به صورت مشترک بین اسب ها و سایر گونه های حیوانی و یا به صورت بیماری های اختصاصی اسب ها بروز یابد که حداقل داشتن آشنایی کلی با نشانه ها و دلایل بروز آنها برای افراد دارای تعامل روزانه با اسب ها ضروری است تا بتوانند به سرعت و بدون از دست رفتن فرصت درمان، آنها را به دامپزشک اطلاع دهند و یا در امر پیشگیری از آنها کمک مؤثری داشته باشند.

نشانه ها و عوارض ایجاد تنش (استرس) در اسب ها:

اسبی که تحت تنش یا استرس روانی یا عصبی قرار می گیرد، ممکن است علائمی مانند آشفته حالی نشان دهد که از جمله نشانه های این مشکل شامل: عقب کشیدن گوش ها و چرخاندن دم قابل ذکر است. علائم آشفتگی در اسب ها با ترس متفاوت است. نشانه های ترس نیز مواردی مانند پایین انداختن دم، لرزش بدن و بازتر شدن چشم ها بیش از حد معمول اسب.

اصولاً تجزیه و تحلیل نشانه ها و شاخص های استرس در اسب ها کار پیچیده ای است و محیط، سوارکار، شرایط مسابقه و رقابت، غذا و خوراک دهی، انزوا یا عدم انزوا و... همگی بر نشان دادن استرس در اسب ها مؤثر هستند.

یکی از شاخص ترین جنبه های فیزیولوژیکی بروز استرس یا تنش در اسب ها به پاسخ محور هیپوتالاموس - هیپوفیز - آدرنال (غدد مغز و فوق کلیوی مسئول کنترل تنش ها) یا به اختصار HPA برمی گردد که باعث افزایش هورمون های استرس مانند هورمون آدرنالین و کورتیزول می شود. این هورمون ها معمولاً باعث فعال شدن واکنش های انفعالی یا گریزی و یا مبارزه ای (اصطلاحاً واکنش جنگ و گریز) در بدن می شوند. پس اندازه گیری سطوح این هورمون ها و البته مقدار بروز رفتارهای مورد انتظار در موقع فعال شدن این سیستم را می توان جزو فراسنجه های مناسب ارزیابی تنش به حساب آورد.

رفتارهای مربوطه که برخی از آنها در اول این بخش نیز مورد اشاره قرار گرفت، مواردی مانند رفتار های غیرعادی یا تهاجمی شامل عقب دادن گوش ها، بالا دادن سر و واکنش های عصبی و انفجاری می شود. سنجش بروز هر کدام و میزان آن منجر به دادن نمره استرس رفتاری به اسب ها توسط افراد متخصص می شود. این نمره ها با داده های ناشی از آزمایش های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی مانند سنجش هورمون ها حمایت می شوند و برای ارزیابی استرس در اسب ها تدوین و استانداردسازی شده اند.

بررسی سطح استرس در اسب

استرس و تنش در بدن تمامی موجودات دارای سطوح متفاوتی است که روش های مدیریت و مقابله با هرکدام متفاوت از دیگری است. پیش از آن که به کنترل استرس در اسب و مدیریت آن پرداخته شود، سطوح متفاوت بروز این مشکل در حیوان شناسایی می شود که در ادامه این مطلب به آنها پرداخته خواهد شد.

سطح بدون استرس

از نشانه های اسبی که هیچگونه استرسی ندارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ایستادن عادی در جلوی اصطبل انفرادی
• نگاه کردن عادی به اطراف و یا نگه داشتن سر در زیر حد بالای استخوان شانه (Wither height)
• خوراک خوردن و تکان دادن و تیزکردن گاه به گاه گوش ها
• رصد آرام عقب و اطراف بدن خود
• دم یا بدون تکان است یا به آرامی تاب داده می شود
• وجود برخی رفتارهای دهانی تکراری عادی در اسب ها (در خوردن، خاراندن خود و...)

در مجموع، اسب آرام و اصطلاحاً ریلکس، دارای پذیرش بالا نسبت به دستورات آموخته شده و حتی کمی حالت بی توجه دارد.

سطح کم استرس (Low stress)

رفتار سطح قبلی را همراه با راه رفتن با شتاب کمی بیشتر و تکان دادن تکراری سر و انداخت یا صاف کردن گاه به گاه گوش ها دارد. در این حالت اسب با حالاتی مانند گوش دادن بادقت به اطراف، توجه قابل لمس به اطراف و یا حالت اصطلاحاً آلرت (alert) یا حالت هشدار شناخته می شود.

سطح متوسط استرس (Medium stress)

شامل مواردی مانند خراشیدن دیوار یا کف اصطبل و کوبیدن پای عقب به زمین، بازشدن و گشادگی سوراخ های بینی، نگاه کردن مداوم و با تکرار بیشتر نسبت به حالت عادی به اطراف و بالا نگه داشتن دم (البته به حالت دم در نژادهای مختلف اسب نیز باید توجه شود) می شود. در مجموع اسب در این سطح با حالاتی مانند بی قراری (حتی وقتی در جای خود ثابت است) و نشان دادن تنش در ظاهر و زبان بدن و البته گاهی دارای حالت مبهوت دیده می شود.

سطح بالای استرس (High stress)

رفتارهای کلیشه ای یک اسب عصبی مانند چرخاندن و پرت کردن سُم خود به اطراف و حرکت دادن مداوم سر همراه با کوبیدن پای عقب به زمین زیر خود یا دیوار پشت خود، اصطلاحاً خرخرکردن یا خرناس کشیدن به سبک و صدای اسب ها و مجموعاً داشتن رفتار بسیار ناپایدار و نامطمئن و هشداردهنده را در برمی گیرد.

اسب ها هنگامی که در سطح بالایی از استرس قرار می گیرند بسیار تهاجمی، ناراحت، بیش فعال، آشفته، بی قرار و بیمناک می شوند. شاید بتوان گفت که رفتار اسب در سطح بالا و بسیار بالای استرس عصبی و روانی را حتی افراد عادی هم بتوانند تشخیص دهند، اما سطح پایین و متوسط استرس را که تشخیص آن برای پیشگیری از شدت گرفتن و از کنترل خارج شدن رفتار عصبی اسب بسیار مهم است.

هنگام تشخیص سطح استرس در اسب ها باید دقت و وسواس زیادی به خرج داد. همچنین کسب تجربه و آگاهی بیشتر می تواند کمک بسیار زیادی در شناسایی استرس در حیوان نماید؛ به همین جهت است که تأکید می شود تا در مورد علائم رفتاری و بیرونی بروز تنش یا استرس در اسب ها حتماً اقدام به کسب مشاوره، آموزش و آگاهی لازمه از افراد مجرب و متخصص نمایید و تشخیص نهایی سایر تنش ها مانند تنش های تغذیه ای و متابولیک یا تنش های ناشی از بیماری ها و معضلات ایمونولوژیک نیز در موقعی که هنوز شدید نشده و درمان آن بسیار قابل وصول تر است با کمک متخصص پرورش و تغذیه اسب ها و یا دامپزشک متخصص انجام شود.

روش های مدیریت استرس در اسب (پیشگیری و درمان)

• نگهداری و پرورش اسب به صورت گروهی:

  مشاهده شده که اسب ها هنگام قرار گرفتن در کنار هم نوعان خود تنش کمتری را تجربه می کنند که با ذات زندگی گروهی در گونه اسب (به ویژه اسب های وحشی) هم خوانی دارد. البته باید تنش وارده ناشی از درگیری های بین اسب ها در گروه نیز در نظر گرفته شود. به هر حال، اگر اسبی شرایط زیستی در مرتع با سایر اسب ها به شکل گروهی را نداشته باشد، دیدن اسب های دیگر در نزدیکی خود باعث می شود که احساس بهتری داشته باشد.

• مراقبت دائمی از اسب؛ کمک به بهبود وضعیت فیزیکی

  همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، آسیب های فیزیکی یکی از دلایل شایع برای بروز استرس در اسب شناخته می شود، پس بررسی احتمال وجود آسیب به اندام حرکتی و بیرونی، لنگش و یا بررسی نعل باید بخشی از روال روزمره نگهداری از اسب باشد.

  صاحب اسب، سوارکار یا سایر افرادی که روزانه با اسب سروکار دارند باید در مورد این موارد آموزش های لازمه را از افراد متخصص، دامپزشک مجرب و یا منابع آموزشی معتبر دیگر دریافت کنند. در برخی منابع آمده که بهترین زمان برای بررسی اسب ها برای این موارد می تواند هنگام تغذیه صبحگاهی یا عصرگاهی یا تغذیه بعد از جلسات تمرینی و آموزشی برنامه ریزی شده در روز، برای اسب ها باشد.

• تغذیه، یک عامل مهم در سلامت روان اسب

  مدیریت تغذیه و خوراک دهی اسب ها (استفاده درست از کنسانتره اسب) به طور چشمگیری در جلوگیری از تنش های تغذیه ای و متابولیک در آنها (مواردی مانند کولیک و انسداد مجرای گوارشی یا لنگش ناشی از معضلات تغذیه ای و...) مؤثر است. نسبت مناسب علوفه در جیره، تأمین مناسب منابع انرژی و پروتئین و اسیدهای آمینه در نسبت ها و مقادیر کافی، تأمین مناسب و کافی ریزمغذی ها مانند ویتامین ها و مواد معدنی و درنظرگرفتن تعداد وعده های غذایی مناسب در مقادیر، زمان و تعداد وعده های مناسب را باید در نظر داشت.

  

  کنسانتره آجیلی سوپر فانتوم

• استرس کم تر در اسب با کنترل بیماری ها

  انگل و بیماری های مختلف یک فاکتور مهم برای ایجاد استرس در اسب شناخته شده است که درنظرگرفتن مواردی مانند برنامه های واکسیناسیون مناسب و بهداشت فردی یا محیط برای اسب ها توسط صاحبان و افراد مسئول آنها می تواند راهکارهای بسیار خوبی برای پیشگیری از بروز آنها یا کاهش احتمال بروز آنها باشد. همچنین، همان طور که در بخش معرفی گروه های اصلی تنش ها در اسب ها نیز گفته شد، آموزش و آگاهی رسانی مناسب به افراد دارای تماس روزانه با اسب ها می تواند بسیار در پیشگیری و البته اطلاع به موقع و سریع علائم مشکوک به دامپزشک مربوطه و استفاده از داروی اسب برای درمان به موقع بیماری ها مؤثر باشد. در این صورت می توان جلوی تشدید اثرات و احتمالاً عوارض غیر قابل جبران استرس های ناشی از بیماری ها و انگل ها را گرفت.

جمع بندی

همان طور که گفته شد، اسب ها حیوانات حساس و عاطفی هستند که یکی از نقاط مشترک اصلی آنها با انسان نیز تحت تأثیر تنش های گوناگون بودن و شدت بالای اثرات محتمل تنش ها بر آنها است.

این انواع مختلف تنش ها از روش های مختلف قابل شناسایی هستند که مواردی مانند تشخیص رفتاری استرس های عصبی شدید از روی رفتار بی قرار و آشفته اسب شاید چندان سخت نباشد. اما مواردی مانند تشخیص تنش های متابولیک و تغذیه ای در مراحل اولیه، نیازمند بررسی های دامپزشکی و سنجش مواردی مانند سطح هورمون ها یا نرخ ضربان قلب یا تنفس و سایر سنجش های بالینی است که بدون داشتن دانش کافی انجام آن با صحت و دقت کافی میسر نیست. برای سنجش اولیه علائم و گزارش آنها در زمان مناسب و با سرعت کافی جهت بررسی بیشتر و جلوگیری از آسیب بیشتر به اسب تحت تنش، داشتن آموزش و تجربه کافی و بهره گیری از مشاوره افراد متخصص یک الزام حیاتی است.