خواص کاه گندم برای دام + ویژگی ها و نکات مهم تغذیه

خواص کاه گندم

کاه به عنوان یکی از منابع خوراکی مهم در صنعت دامداری و کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و نقش اساسی در تغذیه دام‌ها و رشد آن‌ها دارد. این ماده خوراکی، پس از برداشت محصولات زراعی مانند گندم، جو، و جوانه‌های ذرت، از پسماندهای آنها به دست می آید. کاه اغلب به عنوان یک منبع پرفایده از نظر اقتصادی برای تأمین نیازهای غذایی دام‌ها، به خصوص در دوره‌های کمبود منابع خوراکی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، استفاده از کاه می‌تواند به کاهش هدررفت و استفاده بهینه از پسماندهای کشاورزی کمک کند، در حالی که به ارزش افزوده و سودآوری بخش دامداری نیز کمک می‌کند. در این راستا، معرفی و استفاده از کاه به عنوان یک منبع غذایی موثر و پرفایده در تأمین نیازهای غذایی دام‌ها و افزایش بهره‌وری در صنعت دامداری اهمیت بسزایی دارد.

موارد مختلف استفاده از کاه

کاه به دلیل محتوای بالای فیبر (عمدتاً سلولز و لیگنین) موجود در آن، برای انسان و جانداران تک معده ای (مانند طیور) قابلیت خوراکی بسیار محدودی دارد، اما برای دام های نشخوارکننده قابلیت مصرف خوراکی قابل توجهی دارد که به میکروارگانیسم های همزیست با دستگاه گوارش آن ها برمی گردد.

همچنین، کاه محصولات زراعی مصارف غیرخوراکی متنوعی در جوامع روستایی و متکی بر کشاورزی دارد. مصارف مختلف از مصالح ساختمانی روستایی مانند کاه گل، استفاده به عنوان بستر دام و طیور، تولید کود و سبد و حصیر تا استفاده به عنوان سوخت برای کاه حاصل از کشاورزی قابل تصور است. البته امروزه کاربردهای نوینی مانند تولید کربن زیستی و فیلترهای کربنی ساخته شده از آن نیز برای این دست از محصولات در حال تحقیق و توسعه هستند.

گرچه تصور بر این بوده است که با صنعتی شدن روزافزون کشاورزی و تغییرات رخ داده در جوامع متکی به کشاورزی، استفاده از این محصول فرعی کشاورزی به سمت کاهش روزافزون و نهایتاً حذف کامل از چرخه تولید و صرف برود، اما در کنار توسعه استفاده های نوین از این محصول، تصویب قوانین زیست محیطی در کشورهای پیشرفته و توجه روزافزون به چرخه بازیافت در صنایع مرتبط با کشاورزی و البته کاهش دسترسی به مراتع جهت چَرای آزاد دام ها، باعث بازیابی اهمیت کاه محصولات زراعی مختلف در دنیای امروز شده است.

مطالعه بیشتر: مولفه های کیفی علوفه

انواع مختلف کاه محصولات کشاورزی

مشهورترین و عمده ترین نوع کاه حاصل شده از فعالیت زراعی را کاه گندم شامل می شود که عمده تمرکز این مقاله نیز بر آن خواهد بود، اما انواع مختلفی از کاه در سراسر جهان در مقادیر قابل توجه تولید می شود که از محصولاتی مانند برنج، جو، یولاف، چاودار و ترتیکاله، سورگوم و خانواده دولپه ای ها یا بقولات مانند لوبیا، نخود، سویا و... به دست می آیند. بر همین اساس سه گروه عمده از محصولات با نام کاه شناخته می شوند.

• گروه اول برگ و ساقه خشک غلاتی مانند گندم، جو و یولاف را شامل می شود که در کشورهای دارا اقلیم مناسب برای کشت برنج، کاه برنج نیز به این گروه افزوده می شود و عنوان عمومی کاه بدون ذکر نام گیاه منشأ تولید آن، معمولاً به این دسته داده می شود.
• گروه دوم را کاه غلات یا تک لپه ای های دارای گیاهی با ابعاد بزرگتر مانند ذرت، سورگوم و ارزن شامل می شود که این گروه نیز در کشورهای مختلف جزو فرآورده های فرعی فیبری عمده حاصل از کشاورزی با کاربردهای نسبتاً گسترده هستند.
• گروه سوم در اغلب موارد کاه حاصل از گیاهان خانواده دولپه ای ها یا حبوبات را تشکیل می دهد که گیاهان متنوعی شامل نخود، انواع لوبیا، عدس و دانه های روغنی مانند کلزا، بادام زمینی، سویا، کنجد و... یا گیاهان غده ای مانند سیب زمینی و البته گیاهان تولیدکننده الیاف منسوجات مانند کنف و کتان و پنبه شامل می شود. برداشت کاه بخش بزرگی از این گیاهان ممکن است به سهولت برداشت کاه گندم یا جو نباشد. زیرا، بهتر است در آب و هوای مرطوب تر یا زمانی که گیاه محتوای رطوبت بالاتری دارد برداشت شوند. این محصولات اگر در زمان مناسب و با زمان بندی درست جهت ایجاد بیشترین همزمانی بین بهترین زمان برداشت محصول اصلی (دانه) و محصول فرعی (کاه) برداشت نشوند، یا زودتر از موقع مناسب برداشت شده و دچار افت عملکرد می شوند و یا دچار خشکی و تغییر رنگ بسیار زیادی شده و موقع برداشت ریزش و خردشدگی بسیار زیادی خواهند داشت که هدررفت محصول کاه تولیدی را بسیار افزایش می دهد.

مزایای کاه برای خوراک دام

کاه غلات (به ویژه کاه گندم) همیشه جزئی ثابت از بستر و خوراک دام بوده است، اما استفاده از آن چالش ها و مزایای خاص خود را دارد که عمدتاً به ویژگی های فیزیکی و شیمیایی این محصول برمی گردد.

به عنوان مثال، این محصول چگالی مواد مغذی نسبتاً پایینی در مجموع نسبت به سایر منابع علوفه ای خوراک دام دارد و خوش خوراکی آن نیز نسبت به سایر منابع علوفه ای خوراک دام مانند سیلاژ ذرت و یونجه پایین تر است. بررسی های شیمیایی و مولکولی بخشی از مهم ترین دلایل این چالش ها را نشان داده است که به مواردی مانند مقادیر نسبتاً پایین کربوهیدرات های تخمیری مانند پکتین و اسیدهای آمینه مانند متیونین و فنیل آلانین در کنار مقادیر نسبتاً بالای لیگنین و سیلیس (در سبوس برنج) و البته قابلیت هضم کمتر مواد مغذی آن باز می گردد.

بر این اساس است که استفاده از کاه غلات (به ویژه کاه گندم) به عنوان بخش بزرگی از جیره دام می تواند علاوه بر کاهش تأمین مواد مغذی لازم برای دام ها (به ویژه در مرحله شیردهی و دام های پرتولید)، باعث افزایش از دست دادن مواد مغذی از طریق دفع و فضولات شود.

البته همان طور که پیش از این گفته شد، این چالش ها باعث نمی شود که استفاده از کاه در تغذیه دام جایگاه خود را از دست بدهد. حتی امروزه همچنان در برخی مواقع مانند دوره خشکی کاه یکی از مواد خوراکی رایج جهت ایجاد شرایط بهینه در دام است. به این دلیل استفاده از کاه در جیره دوره خشکی رایج است که علاوه بر کنترل میزان انرژی دریافتی توسط این گروه از گاوها، بالانس آنیون - کاتیون جیره و مقادیر مواد معدنی مانند پتاسیم و کلسیم به طوری کنترل شود که احتمال بروز تب شیر در زمان پس از زایمان کاهش یابد. البته استفاده از نمک های آنیونی نیز در راستای کمک به بدن گاوها جهت آماده شدن برای زایمان و شیردهی و جلوگیری از شوک وارده (منجر به تب شیر) نیز به عنوان مکمل استفاده از کاه در جیره گاوهای خشک توصیه شده است. در کنار این موارد، استفاده از کاه در جیره های دوره خشکی از طریق اثر پُرکنندگی بر شکمبه، احتمال وقوع مشکلات گوارشی مانند جابجایی شیردان را در این دوره کاهش می دهد.

امروزه به دو روش کلی می توان همچنان از کاه با عملکردی قابل قبول در تغذیه دام استفاده نمود. یک روش این است که با توجه به کمبودها و محدودیت های کاه گندم یا کاه سایر غلات چه از نظر ویژگی های فیزیکی آن و چه از نظر ترکیب شیمیایی و تغذیه ای آن، فرمول جیره و نحوه خوراکدهی به نحوی متعادل گردد که میزان مناسبی از کاه با شکل فیزیکی مناسب (به ویژه اندازه ذرات مناسب کاه) در جیره لحاظ شود و نقاط کمبود آن به وسیله بقیه اجزای جیره پوشش داده شود. راه دوم نیز به روش های فراوری کاه گندم و سایر غلات برمی گردد که می توان با کمک گرفتن از آنها خوش خوراکی، مصرف ماده خشک و عملکرد دام را در جیره های حاوی کاه حفظ نمود یا حتی تا حدی بهبود بخشید.

استفاده از کاه در تغذیه دام

همان طور که گفته شد، می توان کاه را به رغم محدودیت های آن، در دام ها و به ویژه بخش های خاصی از گله (مانند گاوهای پرواری یا دوره خشکی گاوهای ماده آبستن) با عملکرد معقولی مورداستفاده قرار داد. نحوه تنظیم فرمول جیره و مدیریت شکل و اندازه فیزیکی خوراک و خوراک دهی می تواند در این جهت بسیار کمک کننده باشد. وقتی که کاه گندم در جیره گاوهای شیرده یا گاوهای خشک و دوره انتقالی استفاده می شود، باید جداسازی ذرات خوراک باید بادقت کافی مورد رصد قرار گیرد. در منابع مختلف این موضوع ذکر شده است که تلیسه ها و گاوهای شیرده تمایل قابل توجهی به جداسازی و مصرف ذرات دیگر خوراک از ذرات درشت تر موجود در خوراک کاملاً مخلوط (TMR) دارند. به ویژه، کاه موجود در خوراک به دلیل اینکه جزو درشت ترین ذرات و اجزاء موجود در خوراک از نظر طول قطعات است و خوش خوراکی پایینی دارد، تمایل بالایی در گاوها به جداسازی و عدم مصرف آن وجود دارد که می تواند منجر به ایجاد مشکلات جدی شود.

با توجه به مواردی که گفته شد، کوچک نمودن اندازه ذرات کاه موجود در خوراک مفید است. اما کاه بسیار خرد شده (اندازه ذرات کمتر از 1 اینچ یا کمتر از حدود دو تا دو و نیم سانتیمتر) باوجود اینکه باعث کاهش جداسازی خوراک توسط دام می شود، ولی می تواند اهداف مدنظر از افزودن کاه در جیره را کمرنگ کند. بر همین اساس، کاهش اندازه ذرات کاه مورد استفاده در ترکیب خوراک تا اندازه ای مناسب می تواند در کنار راهکارهای دیگر بکار رود تا هم دامدار مجبور نشود اندازه ذرات کاه مورداستفاده را به اندازه ای کم کند که کارایی کاه در تغذیه دام کم شود و هم جلوی جداسازی کاه از بقیه خوراک و عدم استفاده از آن توسط دام نیز تا حد قابل قبولی گرفته شود. از جمله این راهکارها مخلوط نمودن کامل و یکدست خوراک کاملاً مخلوط (TMR) و افزودن رطوبت یا ملاس به مخلوط خوراک در صورت مشاهده مقادیر بالای کاه در باقیمانده خوراک هر بهاربند، قابل ذکر هستند. با توجه به این موارد باید در مورد میزان خرد نمودن (چاپر زدن) کاه، نحوه مخلوط نمودن و تجهیزات مورداستفاده در مخلوط نمودن و ریختن خوراک جلوی دام ها و نحوه و میزان استفاده از رطوبت یا ملاس در خوراک از مشاورین تغذیه و خوراک دهی مجرب کسب نظر تخصصی نمود.

روش های فراوری کاه

روش های فراوری کاه غلات به دو گروه عمده روش های فراوری فیزیکی و روش های فراوری شیمیایی تقسیم می شوند.

• فراوری فیزیکی

  روش های فیزیکی عمدتاً روش هایی مانند آسیاب کردن، خیساندن، جوشاندن و تخمیر را در برمی گیرد. در بین روش های فیزیکی فراوری کاه غلات یا کاه گندم، استفاده از میکروارگانیسم های تخمیرکننده یا آنزیم های تولید شده توسط آنها نیز در سال های اخیر بسیار موردتوجه قرار گرفته است. آزمایش های متنوع نشان داده است که ترکیبات حاوی قارچ های لیگنینولتیک و تجزیه کننده ترکیبات لیگنوسلولزی مانند تریکودرما و برخی دیگر از قارچ ها بهترین عملکرد را نشان داده اند.

  افزودنی های تخمیری بهبوددهنده کیفیت و هضم کاه در ترکیبات و نام های تجاری متنوعی در بازار موجود است که توصیه می شود تا محصولاتی انتخاب شوند که بهترین و کامل ترین خدمات مشاوره جهت استفاده از آنها ارائه شود و کامل ترین توضیحات لازمه بر روی بسته بندی آنها جهت استفاده و فراوری کاه با آنها درج شده باشد. استفاده از این روش های فراوری می تواند در صورت اتخاذ دقت و بررسی کافی در مورد انتخاب ترکیب موردنظر، یک راهکار مناسب برای محیط زیست و مقرون به صرفه برای بهبود ارزش غذایی کاه ها در مقایسه با برخی روش های دیگر باشد.

• فراوری شیمیایی

  روش های شیمیایی با استفاده از مواد شیمیایی به عنوان افزودنی و پس از آن طی کردن مراحلی خاص می تواند به ارزش غذایی و خوش خوراکی بالاتر در کاه گندم و سایر انواع کاه ها منجر شود. به خصوص اگر قصد استفاده از مقادیر کمتری از کاه در جیره باشد، محدودیت کمتری در استفاده از روش های شیمیایی وجود دارد؛ اما باید در میزان استفاده از مواد افزودنی شیمیایی دقت نمود. زیرا ممکن است افزایش نسبتاً اندکی در مقادیر مورد استفاده از مواد شیمیایی برای فراوری کاه مشکلاتی برای سلامتی دام ایجاد کند.

  بهبود تغذیه ای ایجاد شده در اثر فراوری شیمیایی کاه می تواند بسته به نوع و گونه گیاه نیز متفاوت باشد. به عنوان مثال در برخی منابع آمده است که کاه گیاهان دولپه ای یا بقولات (حبوبات) نسبت به کاه تک لپه ای ها (غلات) کمتر تحت تاثیر روش های فرآوری شیمیایی بهبود می یابند.

اصل اساسی در استفاده از عمده روش های فرآوری شیمیایی تسهیل تجزیه دیواره های سلولی فیبری (به ویژه حاوی لیگنین و سلولز) توسط میکروارگانیسم های شکمبه در نتیجه فرآوری شیمیایی است. به عنوان مثال، برخی ترکیبات قلیایی مانند هیدروکسید سدیم، اوره و آمونیاک باعث شکستن یا سست شدن پیوند لیگنین و کربوهیدرات های ساختمانی (پلی ساکاریدهای ساختمانی) و شکستن سلولز به واحدهای ساختمانی کوچک تر می شود.

مطالعه بیشتر: نقش فیبر در خوراک دام چیست؟

نکات مهم استفاده از کاه در جیره غذایی دام

استفاده از کاه در گله های گاوشیری رایج است حتی برخی از منابع، خبر از افزایش آن در دهه های اخیر داده اند که همان طور که پیش از این گفته شد، در گاوهای خشک و دوره انتقالی بیشتر از سایر بخش های گله مورداستفاده دارد اما در گاوهای شیرده نیز استفاده از کاه به عنوان بخشی از جیره در نظر گرفته می شود که معمولاً به شکل خرد شده (اصطلاحاً چاپر شده) و در مقادیر پایین به جیره آن ها افزوده می شود. چند نکته مهم هنگام استفاده از کاه برای دام شامل:

• تغذیه و ترکیبات غذایی: کاه، منبعی ارزان و غنی از الیاف خوراکی است که می تواند در بهبود هضم و سلامت گوارش دام ها کمک کند. دقت داشته باشید که کاه نسبت به مکمل دام و کنسانتره دام، انرژی و پروتئین کمتری فراهم می کنند.
• تضمین اصالت کاه: خرید کاه و استفاده از آن باید با دقت و وسواس زیادی انجام شود؛ چراکه ممکن است کاه آلوده یا سمی باشد؛ بنابراین توجه به اصالت و کیفیت کاه بسیار مهم است.
• ترکیب با دیگر مواد خوراکی: کاه معمولا به عنوان جز اصلی جیره غذایی دام مورد استفاده قرار می گیرد و گاها با دیگر مواد خوراکی مانند سیلاژ، مرکبات یا مواد غذایی دیگر ترکیب شود تا جیره متعادل و کاملی برام دام فراهم شود. مشاورین جیره گله های شیری به دلایلی مانند افزایش فیبر مؤثر خوراک، افزایش خاصیت پُرکنندگی جیره برای شکمبه یا کاهش نرخ عبور مواد هضمی از شکمبه از کاه به عنوان بخشی از جیره استفاده می کنند.

. یکی از بخش های گله شیروار که استفاده از کاه در آن بیشتر رایج است، معمولاً گاوهای تازه زا هستند که البته مقدار کاه مورد استفاده در جیره این گروه و سایر گاوهای شیرده را به دلیل ایجاد احتمال کاهش مصرف خوراک و دانسیته انرژی باید با دقت محاسبه نمود.

سایر موارد استفاده از کاه

کاه و کلش علاوه بر استفاده خوراکی یک استفاده عمده دیگر نیز دارد که عمدتاً استفاده به عنوان بستر دام و طیور و اسب را شامل می شود. در این مورد دو نکته را باید مدنظر قرار دارد. یک نکته مهم عدم وجود گرد و غبار و کپک ها در کاه مورد استفاده به عنوان بستر دام و طیور و اسب است و مورد بعدی مصرف احتمالی کاه بستر توسط آن ها و عواقب ناشی از آن است؛ بنابراین، باید در مورد تمیز بودن نسبی کاه مورد استفاده به عنوان بستر دقت نمود و حیوانی که از کاه به عنوان بستر آن استفاده می شود، دارای شرایط تغذیه ای نرمال و درستی باشد تا منجر به گرایش حیوان به مصرف خوراکی از کاه بستر نشود.

البته امروزه در صنعت دام و طیور بیشتر گرایش به استفاده از موادی مانند ماسه بادی یا تراشه چوب و... یا ترکیبات اختصاصی تولید شده برای بستر دام و طیور وجود دارد. اگر تمایل و امکان استفاده از کاه غلات یا هر نوع کاه دیگری به عنوان بستر دام و طیور و اسب وجود دارد، توصیه اکید بر این است که قبل از استفاده از آن به عنوان بستر در مورد اندازه ذرات، کیفیت (تمیزی و عدم آلودگی به کپک و قارچ و ...)، عمق بستر، نحوه استفاده به عنوان بستر، دفعات و نحوه تعویض بستر و... از مشاورین مجرب و متخصص کسب نظر شود.

جمع بندی

با توجه به نکات فنی متنوع و جزئیاتی که پیرامون برداشت، حمل، نگهداری، استفاده از کاه به عنوان بخشی از جیره یا بستر دام (و در موارد محدود طیور) و مؤلفه های کیفی آن وجود دارد، انجام اصولی فرایند انتخاب و خرید کاه برای استفاده نیازمند حصول پیش نیازهایی است که مهمترین موارد دسترسی به گزینه های متنوع جهت انتخاب، داشتن تجربه و آگاهی کافی در مورد این محصول و یا دسترسی به مشاوره فنی درست و معتبر در این زمینه است. امروزه دسترسی به اینترنت و فضای مجازی بسیار کمک مؤثری جهت دسترسی به گزینه های مختلف برای خرید و البته دسترسی به اطلاعات فنی لازمه است.